U IDENTIFIKUA FLAMURI ME TË CILIN THEMISTOKLI GËRMENJI SHPALLI KRAHINËN AUTONOME TË KORÇËS

Frederik Stamati 

Viti 1916 i dha Korçës një vend nderi dhe tërheqës në historinë e Shqipërisë, krahinën autonome. Nuk do ta komentoj se si ndodhi, kjo është çështje historie dhe u takon historianëve të thonë fjalën e tyre. Jo se nuk e kanë bërë, madje në ato pak rreshta që do të më duhet të shkruaj për lidhjen e ngjarjeve do të bazohem pikërisht në studimet e tyre. Ishte viti një mijë e nëntëqind e gjashtëmbëdhjetë. Luftë në të gjithë Europën: luftonte Antanta me Bllokun Qendror. Në atë kohë Shqipëria e Jugut mbahej e pushtuar nga Greqia. Franca ishte zgjeruar edhe në frontin e Lindjes. Italia mbetej neutrale. Ekzistonte mundësia që Armata franceze e Lindjes të mbetej e izoluar. Por erdhi një ditë që edhe Italia të përfshihej në luftë në krahun e Antantës. Ajo pushtoi Shqipërinë e Jugut. Francës i interesonte krahina e Korçës, edhe ajo në varësinë greke, ku do të bashkohej me frontin aleat të Italisë. Trupat e saj lëvizën drejt perëndimit, drejt Korçës të cilën edhe e pushtuan. Administrata greke u përzu. Erdhi momenti kur u harmonizuan interesat e patriotëve shqiptarë me ato të forcave antigreke. Ky ishte rasti! Dhe ky rast u shfrytëzua. Shqiptarët kërkuan pavarësinë e krahinës nën autoritetin francez. Për hollësira të mëtejshme dhe saktësime që shuajnë kuriozitetin e ndezur të ngjarjes mund të konsultohen botimet e specialistëve të fushës. Nga sa del nga dokumentet, personazhi kryesor i ngjarjes ishte Themistokli Gërmenji. Më 10 dhjetor 1916, u nënshkrua një protokoll zyrtar midis përfaqësuesve shqiptarë të kryesuar nga Themistokli Gërmenji dhe kolonelit Dekoen, komandanti francez i zonës së Korçës, sipas të cilit zona e Korçës shpallej krahinë autonome. Në një nga pikat e protokollit përcaktohej edhe flamuri i krahinës autonome, që do të ishte flamuri shqiptar në të cilin do të bashkëngjitej një shirit me të tria ngjyrat e flamurit francez.     Po atë ditë, në ballkonin e ndërtesës së famshme, kati i dytë i së cilës u shemb misteriozisht ca kohë më parë, u ngrit nga Themistokli Gërmenji flamuri shqiptar. Në të dyja fotot shoqëruese të këtij shkrimi paraqitet momenti i ngritjes së flamurit. Negativi i fotos më të mirë është bërë nga Marubi, bazuar në një foto origjinale, ndërsa e dyta është e arkivit të zotit Niko Kotherja. Krahina autonome e Korçës nuk e pati jetën e gjatë. Intrigat e mbyllën Themistokli Gërmenjin mbas dyerve të hekurta të ruajtura me ushtarë. Ai u gjykua në Selanik nga një gjykatë ushtarake franceze e Armatës së Lindjes, u deklarua fajtor si bashkëpunëtor me ushtritë e Boshtit Qendror dhe u pushkatua menjëherë më 9 nëntor 1917. Më vonë u deklarua i pafajshëm dhe u varros me një ceremoni madhështore në Korçë. Mbi varrin e tij u ngrit një monument, ai që është edhe sot, u vendosën kurora me lule dhe përkujtohet me nderime në ditë të shënuara. Po asgjëkund nuk thuhet se sa plumba u gjetën në trupin e tij …    Kur u largua nga Korça, koloneli Dekoen e mori me vete flamurin e dhjetë dhjetorit të njëmijë e nëntëqind e gjashtëmbëdhjetës, pikërisht atë flamur të parë që ngriti Themistokli Gërmenji në ballkonin e ndërtesë dykatëshe. Me sa duket, ndërgjegjja e pastër e kolonelit Dekoen binte ndesh kryekëput me vendimin e nxituar të Gjykatës Ushtarake të Selanikut. Ndryshe ai nuk do të merrte e të ruante me kujdes një simbol të një tradhtari. Dhe nuk e mori fshehurazi. Ai bisedoi paraprakisht me parinë atdhetare të Korçës për këtë gjest jo koleksionisti, por shpëtimtari. Ai do ta kthente flamurin porsa në Shqipëri të krijoheshin kushtet për ta ekspozuar në një muze. Kështu, si një njeri i kulturuar, mendoi për kulturën historike shqiptare. Ai përsëriti në të njëjtin nivel dashamirësie gjestin e konsullit austriak Kviatovski me kambanën e Krujës dhe të komandantit të regjimentit 6 të vullnetarëve shqiptarë në ushtrinë austro-hungareze, Richard Dimmel, me flamurin e regjimentit vullnetar. Shpëtimi i flamurit të Themistokli Gërmenjit është ndjenjë shpirtërore e kolonelit Dekoen. Dhe ja, erdhi një ditë që në Tiranë u hap Muzeu Kombëtar. Kjo ndodhi në vitin 1922. Drejtori i parë i atij muzeu, Viskë Babatasi, ndërmori përpjekjet për rikthimin në Atdhe të flamurit të famshëm. Nuk e dimë se si u njoh ai me faktin, kjo do të duhet të jetë temë e një studimi më të hollësishëm, ndoshta edhe të pamundur, por në Arkivin e Shtetit ruhet kjo shkresë me të cilën lidhet fillimi i ngjarjeve:

ASH Fondi 195, Viti 1922, Dosja 178, Faqe 1

Muz. Shqip.

No. 5.

Zoti Kolonel Descoins,

Komandant

i Divizionit

Algjerian

etj., etj., etj.

Tiranë më 17 shtator 1922.

Zoti Komandant

Duke e ditur nga patriotë të vërtetë se sa i interesuar jeni ju për begatinë e Shqipërisë, kam nderin t’ju bëj me dije se prej pak kohësh u përurua në Tiranë një muze shqiptar. Kur u larguat nga qyteti i Korçës, ju keni marrë me vete një flamur shqiptar me premtimin mirëdashës francez, se ditën që Shqipëria do të ketë muzeun e vet, ju do ta ktheni atë si kujtim të ngjarjeve që kanë kaluar mbi kurrizin e vendit tonë të mjerë.     Duke parë interesin moral që keni pasur gjithnjë për Shqipërinë, dëshirojmë të besojmë se ju do ta përmbushni premtimin tuaj, duke qenë të sigurt se ndjenjat tuaja mirëdashëse ndaj vendit tonë do të mbeten të njëjta dhe se Shqipëria e ndihmuar moralisht nga patriotë të vërtetë, premton që për pak kohë të ecë në rrugën e saj drejt lirisë, barazisë e vllazërisë. Ju lutem zoti komandant, pranoni nderimet dhe respektin tim.

Drejtori i Muzeut shqiptar në Tiranë,

V. B.

(Viskë Babatasi, F. S.)

Ndërkohë vitet kalonin dhe gradat ushtarake rriteshin. Këtë e kuptojmë nga letra e përgjigjes e ushtarakut Dekoen, që tashmë ishte gjeneral i Brigadës së Parë të Kavalerisë algjeriane. Gjithashtu, në letër shprehet edhe shqetësimi i Dekoen për ruajtjen e sigurt të flamurit. Ja se çfarë shkruan:

MPJARKIVI Viti 1922

KAVALERIE D’ALGERIE Bayonne 6 nëntor 1922

 1^rë BRIGADE

LE GĖNĖRAL

Zotëri,

Doktor Burear më shkruan se ju ka bërë me dije për dëshirën time për ta kthyer flamurin që u shpalos në Korçë më 10 dhjetor 1916 për të shpallur pavarësinë e Shqipërisë. Nuk dëshiroja që ky kujtim i çmuar të rrezikonte të humbiste, prandaj po e sjell vetë. Besoj se do të jem në Paris në fund të javës së ardhshme. Sapo të mbërrij, do t’ju shkruaj apo telefonoj për të caktuar një takim me ju e për t’ju dorëzuar flamurin.  Ju lutem të besoni në shprehjen e ndjenjave të mia të devotshme.

Gjenerali Dekoen

37, rruga “Viktor Hygo” në Bayonne, (shqip Baione, F. S.)

Ndërkohë, Legata shqiptare në Paris, e informuar për përpjekjet e Viskë Babatasit, njoftonte me një letër Pandeli Evangjelin, në atë kohë monistër i Punëve të Jashtme të Shqipërisë:

No. B. I-3703

LEGATA SHQIPTARE, Paris më 20 nëntor 1922

Num: XC-113

Zoti Ministër

Kam nderin t’ju informoj, se kam mësuar nga burime të sigurta, që drejtori i Muzeut të Tiranës i ka drejtuar një letër gjeneralit Descoins, (Dekoen, F. S.), me anën e së cilës i kërkon Flamurin shqiptar, të kravatuar me ngjyrat franceze, që u ngrit me rastin e shpalljes së pavarësisë në qytetin e Korçës.

Nga ana tjetër, duke e ditur se gjenerali Descoins ka refuzuar ta dërgojë në Tiranë me postë këtë objekt të çmuar, u interesova për këtë çështje dhe bashkangjitur, i nderuar Shkëlqesi, mund të gjeni letrën e fundit që më ka shkruar gjenerali Descoins.

Ju lutem zoti ministër, pranoni shprehjen e konsideratës sime më të lartë.

(Firmosur nga Xh. Dino)

Shkëlqesisë së tij

Zotit Pandeli Evangjeli

Ministër i Punëve të Jashtme

Dy javë më vonë, gjenerali Dekoen i dërgoi një letër Presidentit. Po cilit president? Nuk thuhet në korrespondencën që ruhet në arkivin e Ministrisë së Punëve të Jashtme të Republikës së Shqipërisë. Por në korrespondencën pasardhëse të Xhemil Dinos kuptohet që është fjala për Kryetarin e Kuvendit. Po e citojmë:

MPJARKIVI. Viti 1922. Dosja 48. Faqe 2

KAVALERIA E ALGJERISË                      Algjer, më 4 dhjetor 1922

Brigada I

——————-

GJENERALI

I nderuar President,

Kur u largova nga Korça, në marrëveshje me miqtë e mi shqiptarë, unë mora me vete flamurin që patriotët e Korçës e kishin valëvitur më 10 dhjetor 1916, për të shpallur Pavarësinë e vendit të tyre.

E mbajta, por thjesht për ta ruajtur, pasi kjo emblemë ju përket juve: ajo bën pjesë në trashëgiminë tuaj kombëtare.

Para disa javësh, z. Viskë Babatasi shprehu dëshirën për ta pasur këtë flamur, e për ta vendosur në Muzeun Historik të Tiranës, ku ai ka pa dyshim një vend nderi.

Unë nxitova t’i paraprij kësaj dëshire. Duke ardhur në Paris, e dorëzova flamurin në duart e Shkëlqesisë së Tij, z. Xhemil Dino, i cili mori përsipër që ta çojë në destinacion.

Duke ia kthyer objektin e çmuar që më ishte besuar, i dhashë edhe urimet e mia, urimet e një miku të orëve të para, për lumturinë dhe begatinë e Atdheut tuaj.

Dëshiroj zoti President, që po ato urime, t’ia shpreh edhe Shkëlqesisë Tuaj, së bashku me ndjenjat e mia plot respekt dhe devotshmëri.

Gjenerali Dekoen

Ja dhe letra pasardhëse, që gjithashtu ruhet në arkivin e Ministrisë së Punëve të Jashtme të Republikës së Shqipërisë:

MINISTRIA E P. TË JASHTME

PROT No B. I-3703

ARRITUR MË 20-XII-1922

LEGATA E SHQIPËRISË Paris, më 6 dhjetor 1922

Num: XC- 129

Zoti Ministër,

Kam nderin t’ju komunikoj se gjenerali Descoins, (Dekoen, F. S.), ma ktheu flamurin shqiptar me kravatë franceze, që u ngrit në Korçë më 10 dhjetor 1916.

Gjenerali, duke dorëzuar në duart e mia flamurin historik, mbajti një fjalim shumë prekës. Ai më dorëzoi gjithashtu një letër për Shkëlqesinë e Tij, Kryetarin e Kuvendit.

Kemi shkëmbyer me njëri-tjetrin vizita shumë të përzemërta.

Me konsideratën më të lartë për ju zoti ministër.

(Firmosur Xh. Dino)

Shkëlqesisë së Tij

Zotit Pandeli Evangjeli

Ministër i Punëve të Jashtme

T i r a n ë

P. S. Jam shumë i lumtur që mund t’jua dorëzoj flamurin nëpërmjet zotit Justin Godart. Nuk mund të paraqitej një rast më i mirë nga ky.

(Firmosur Dino)

Dhe nga kjo letër kuptohet se u mendua dhe u vendos që flamurin ta sillte në Tiranë Justin Godart. Dhe ashtu u bë.

Ky shkrim Letërkëmbimet me gjeneralin Descoins që bënë të mundur kthimin në atdhe të Flamurit u publikua me pare te Gazeta SHQIP.

Skualifikohen regjisorë si Fatmir Koçi dhe Namik Ajazi. Besnik Bisha tërheq projektin

Katër filma artistikë me metrazh të gjatë kanë marrë dje mbështetjen financiare nga Qendra Kombëtare Kinematografike. Mes 11 projekteve të paraqitura, Këshilli i Miratimit të Projekteve u ka dhënë dritën jeshile vetëm 4 prej tyre. Filmat që pritet të marrin mbështetje nga QKK janë “Gold”, skenari dhe regjia Bujar Alimani; “Ndërkombëtarët” skenari Ylljet Aliçka dhe regjia Pluton Vasi; “Të thyer”, skenari dhe regjia Edmond Budina, si dhe “Në anën tjetër të detit”, skenari Pierre Maillard dhe Spartak Pecani, dhe regjia nga Maillard. Po dje është miratuar dhe financimi për zhvillimin e projekteve “Një kohë pa dashuri”, skenari dhe regjia Kristaq Mitro, dhe “Kutia” me skenar dhe regji nga Artan Minarolli. Katërmbëdhjetë projekte për filmin me metrazh të gjatë u paraqitën për konkurrim pranë QKK-së, nga të cilët dy u skualifikuan për mosplotësim të dokumentacionit administrativ. Vetëm dy ditë para se Komisioni Shqyrtues të mblidhej për të shpallur fituesin është tërhequr dhe regjisori Besnik Bisha, i cili kishte paraqitur projektin për filmin “Takohemi në qiell”. Këtë vit, komisioni ka skualifikuar nga financimi emra të njohur të kinemasë si regjisorin Fatmir Koçi i cili konkurronte me filmin “Elvis kthehet në shtëpi”, apo regjisorin Namik Ajazi, me filmin “Fusha”. Ndër projektet e rrëzuara janë dhe ato të producentes Sabina Kodra “E penguara”, “Kordelja”, Agim Halili, “Mogadisho 13”, Armand Myrtaj dhe “Një kohë pa dashuri”, Paskal Semini. Ajo çfarë shihet pa hyrë më në detaje në projekt është fakti se pjesa më e madhe e regjisorëve janë dhe skenaristë në prodhimet e tyre. Një nga kritikat që i është bërë kinemasë shqiptare pas viteve ’90 është pikërisht skenari. Ky i fundit ka vuajtur nga ngarkesat emocionale dhe fjalitë që të kujtojnë filmat e soc-realizmit. Megjithatë në projektet fituese është një skenarist i vlerësuar me çmim skenarin e filmit, “Parrullat”, Ylljet Aliçka, nga një juri ndërkombëtare, dhe një skenarist i huaj, Pierre Maillard, i zgjedhur ndoshta jo pa kast nga regjisori Pecani.

Këshilli i shqyrtimit të filmit artistik është i përbërë nga Artur Dauti, Bashkim Hoxha, Dionis Papadhimitri, Dritan Huqi, Fatos Baxhaku, Stefan Çapaliku dhe Xhevdet Ferri.

Ky shkrim QKK shpall fituesit e filmit artistik u publikua me pare te Gazeta SHQIP.

Hapet në Galerinë Kombëtare të Arteve ekspozita “Retrospektivë” me veprat e Sadik Kacelit

Ka një dritë në pikturat e Sadik Kacelit, një dritë që dallohet lehtë sapo vështrimi yt bie mbi to. Pavarësisht viteve kur artisti ka hedhur ngjyrat mbi telajo, apo lapsin mbi vizatim, ato arrijnë të përçojnë të njëjtën ndjesi. Gëzim Qëndro është marrë gjatë me veprat e Kacelit, për të përzgjedhur mes tyre ato që do ta bënin të plotë dimensionin e mjeshtrit në një ekspozitë. “Retrospektivë” quhet ekspozita e hapur dje në Galerinë Kombëtare të Arteve, e cila e sjell artistin e njohur të arteve pamore po aq bashkëkohor në mesazhet që punët mbartin. E kuruar nga Gëzim Qëndro dhe i biri piktori Buron Kaceli, ekspozita përmban vizatime, grafika, piktura në të gjithë teknikat dhe gjinitë tyre. Ajo tregon një përzgjedhje të veprave të artistit, duke marrë në shqyrtim një periudhë rreth 70-vjeçare krijimtarie, nga vizatimet e para të tij në fundin e viteve 1920, e deri në fund të viteve 1990. “Piktori Sadik Kaceli ishte piktor realist. Veprat e tij në pikturë, vizatim dhe grafikë përshkohen gjithmonë nga fryma humaniste. Ato i përkasin një krijimtarie lirike dhe poetika e tyre shpeshherë pasurohet me cilësi romantike. Duke parë me vëmendje këtë ekspozitë është e qartë se kemi të bëjmë me një mjeshtër të vërtetë të pikturës, i cili sjell një aromë europiane, një aromë franceze të asaj që e quajmë ‘La belle époque’. Çdo vepër përcjell aromën e kohës kur artisti ka pikturuar. Sadik Kaceli është një aristokrat i pikturës shqiptare”, tha dje drejtori i Galerisë së Arteve, Artan Shabani. Për kuratorin Qëndro, Kaceli është një artist i veçantë që me jetën e tij. “Sadik Kaceli ishte një njeri me fat, ai lindi në një familje të njohur tiranase, e cila i krijoi atij kushtet për të ndjekur pasionin e tij për pikturën. A lindi në një qytet oriental, i cili u kthye në nyjen lidhëse mes Lindjes dhe Perëndimit dhe jetoi në një kohë kur Lindja e pranoi luftën e humbur me Perëndimin. Sadik Kaceli jetoi në një kohë ngjarjesh të mëdha historike dhe kulturore. Pasioni i tij për një nga profesionet më perëndimore dhe studimet në një vend perëndimor, bënë që ai të dallohej menjëherë si piktor dhe kjo të reflektohej me medalje dhe çmime të rëndësishme të kohës”, tha Qëndro. Me kthimin në Shqipëri, artisti tregoi një cilësi mjaft unike të karakterit të tij si artist. “Kaceli ishte një paradigmë, një alkimi mes Lindjes dhe Perëndimit, pa asnjë lloj traume kulturore. Edhe pse pas vitit 1945 fati e la në baltë, ai me shumë pasion dhe përkushtim eksploroi përmes pikturës terrenin për të cilin kishte studiuar, poezinë e peizazhit shqiptar. Sadik Kaceli është një artist që ka të sigurt vendin në panteonin shqiptar”, tha Qëndro. I biri, Buroni, e ka të vështirë të flasë për ato që mbartin këto piktura me të cilat është rritur, por ndihet mirë që ato mund të komunikojnë me publikun edhe në këto kohë. Piktor i Popullit, autor i Stemës së Republikës, një nga themeluesit e Galerisë së Arteve, Kaceli është sot sërish një piktor që flet përmes tablove që ruhen me kujdes nga familja. Ekspozita do të qëndrojë e hapur deri më 16 nëntor 2014.

Ky shkrim Kaceli vjen me vizatimet e vitit 1920 u publikua me pare te Gazeta SHQIP.

Një plak, në momentet e fundit të jetës së tij, vendos t’i bëjë gjyqin vetes. I ndarë në dy personazhe, ai thërret vetveten në kohë dhe e gjykon për herë të fundit. Këto janë vetëm pak pasazhe nga subjekti i veprës “Radio Iliria”, e cila këto ditë po ngjitet në skenën e Teatrit Kombëtar. Pas premierës që pati në shtator, pjesa e autorëve Iris dhe Erand Sojli është rikthyer për publikun, ku do të shfaqet edhe në fundjavë. E ngritur mbi një histori të vërtetë, vepra të çon në të shkuarën komuniste. Është historia e Palit, një shqiptar i Kosovës, i ardhur në Shqipëri në vitet ‘60 për t’i shpëtuar UDB-së, dhe dënimi i tij absurd nga diktatura komuniste. Drama ndahet në dy periudha dhe vende të ndryshme të jetës së tij. Pali plak ndodhet në ditët e sotme, në dhomën e tij të varfër. Pali i ri ndodhet në qeli, i burgosur. Dy personazhet, nën hijen e dashurisë përshkojnë 25 vite burgimi, nëpërmjet gjithë fazave të shndërrimit të njeriut në kushte izolimi. Një histori e kaluar, për të sotmen që jetohet. Një udhëtim brenda qenies njerëzore dhe memories kolektive. Debati i tyre thyen barrierat e kohës dhe të hapësirës, duke tentuar të ndryshojë parametrat tradicionalë të gjuhës së simbolit, lëvizjes e interpretimit dhe duke i dhënë dinamikë shfaqjes. Në role kryesore interpretojnë Erand Sojli, Mërkur Bozgo dhe Erieta Cufaj.

Ky shkrim “Radio Iliria” në fundjavë në skenën e Teatrit Kombëtar u publikua me pare te Gazeta SHQIP.

Artistja kosovare, Shelbatra Jashari, “provokon” në ekspozitën “Informal Mind” që u mbajt në ish-Metalurgjikun e Elbasanit. Një femër gjysmë e zhveshur, erdhi si një ftesë për dialog, për atë çfarë jeton sot shoqëria…

Shelbatra Jashari do t’i shohë femrat ndryshe. Me fytyrën e mbuluar me perçe të zezë dhe këmbët e zhveshura gjysmë të hapura ajo ndjeni për gati tri orë e ulur në një karrige në hapësirën bri ndërtesave të zverdhura nga ndryshku i ish-Metalurgjikut në Elbasan. Çdo vizitor mund të shkonte të shkruante në këmbët e saj, në “skulpturën” artistike që ajo kishte krijuar me trupin. Në shekullin e XXI, trupi i femrave shihet ende si një mjet ekonomik. Sheralba kërkon të ndryshojë diçka përmes kësaj performance duke ngritur pyetje. Detyra e artit është të ngrejë pyetje”. Shpesh imazhi që të krijon kjo punë duket si një provokim, por unë e shoh si një ftesë dialogu. Femrat ende sot janë të konfrontuara me “reprezentime” specifike të sjelljeve, të veshjes, të prezantimit apo të folurit”, thotë ajo.

“Writing Piece”. Mund të ma shpjegoni pak konceptin e veprës suaj?

Performanca “Writing Piece” (Pjesë shkrimi) është një perfomancë ku krijohet një imazh skulpturor me trupin e një femre. E gjithë perfomanca zgjat 3 orë. Publiku konfrontohet me imazhin e një femre, e cila gjysmë e veshur, e gjysmë e zhveshur është e ulur si kukull në një karrige, e ngjan si një skulpturë. Publiku ka të drejtë të shkruajë mendimet e tij në pjesët e zhveshura të trupit, të këtij personazhi. Ai mund t’i ndryshojë dhe vendndodhjen personazhit dhe t’ia manipulojë trupin. Ideja është që çdo qytet reflektohet në muret dhe rrugët, në arkitekturën e tij. “Writing Piece” është një ftesë që një qytet të reflektohet në trupin e një femre. Shpesh imazhi që të krijon kjo punë duket si një provokim, por unë e shoh si një ftesë dialogu. Femrat ende sot janë të konfrontuara me “reprezentime” specifike të sjelljeve, të veshjes, të prezantimit apo të folurit. Gjatë performancës, artistja nuk lëvizet, të flasë apo të ndërhyjë në vepër. Fuqia për të ndikuar në këtë gjendje i jepet publikut, si një ftesë dialogu rreth simboleve, të cilat e kondiciojnë trupin njerëzor në korniza sociale. Vepra ngre pyetje se çfarë ndodh nëse ne i ndryshojmë kronizat sociale? Si reagojmë nëse na jepet mundësia të shkruajmë në trupin e një artisteje, e cila e ekspozon trupin e saj si një vepër artistike…

Një nga ndjesitë që vepra përcjell është ajo e femrave të rrezikuara…?
Femrat gjithmonë janë në pozicione të brishta në botë. Edhe pse jetojmë në vitin 2014, ka ende shumë vende në botë ku femrat nuk i kanë të drejtat të njëjta me meshkujt. P.sh., nuk paguhen njësoj si burrat, kanë nevojë për më shumë edukim, dhe investime për të arritur atë që burrat mund ta arrijnë më lehtë. Vetë femrat ndonjëherë janë të vetëdijshme që nuk mund të arrijnë të bëjnë atë çfarë bëjnë meshkujt. Femrat janë të brishta, pasi trupat e tyre ende shihen si një mjet ekonomik.

Ndoshta mënyra që unë kam zgjedhur për performancën artistike është një ekstremitet. Femrat e mbuluara me perçe, që nuk mund të marrin frymë dhe që kanë vetëm një hapësirë sa për të parë dritë, ndryshe nga njerëzit e tjerë në rrethana normale. Unë marr në shembull një femër të tillë, pasi ato janë një simbolikë për shumë “padrejtësi” në botë: jo vetëm seksizmi, por edhe racizmi, diskriminimi social i të varfërve, të drejtat sociale, ekonomike, që janë baza e të drejtave njerëzore. Të gjitha këto për të treguar që kornizat sociale ende kanë probleme me aspektin ndaj qenies njerëzore në përgjithësi.
Unë kam zgjedhur trupin tim për t’i bashkuar këto elemente për të krijuar një skulpturë konceptuale bashkë me publikun. Nuk ka rëndësi nëse ata reagojnë apo jo. Megjithatë, femrat në ditët e sotme janë më të mobilizuara, sidomos në vitin 2014, ka pasur disa femra kurajoze, të cilat kanë thënë fjalën e tyre plot kurajë, për t’i hapur sytë masës. Por shpesh ne femrat nuk e shohim fuqinë tonë dhe mendojmë që nuk jemi të realizuara nëse nuk u përmbahemi rregullave sociale. Një gjë të tillë nuk e ndien një burrë, i cili është i lirë dhe të mos i përmbahet këtyre rregullave. Unë kam zgjedhur reagimin tim përmes gjuhës së artit. Nuk jam e sigurt në mund t’u përgjigjem të gjitha pyetjeve në lidhje me femrat, por jap elementë që njerëzit t’i shohin këto pyetje dhe t’u japin përgjigje…

Çfarë është arti për Shelbatrën?

Arti është shprehje e energjisë e cila bën lidhjen mes njeriut dhe spiritualitetit të tij. Arti është poezia, një pikë uji, puro, një lot ku në çdo sekondë reflektohet e gjithë bota. Arti është shprehja më e lartë njerëzore që na lejon të jetojmë gjithmonë më gjatë se ç’mund të jetojmë fizikisht. Arti është mënyra më e bukur për të krijuar lidhje mes njerëzve dhe kulturave të ndryshme, dhe një mënyrë pacifiste për të ndryshuar botën dhe për të krijuar dialogë interkulturorë.

Çfarë ju frymëzon? Çfarë ndikon në një performancë tuajën?

Unë frymëzohem nga gjithçka, nga jeta, njerëzit që takoj çdo ditë. Nga historia e artit, aktualiteti, ushqimi, natyra, moda, kinematografia. Çdo objekt dhe çdo interaksion është një mundësi … Në art nuk ka asnjë moment humbjeje, sepse në çdo moment përfitojmë. Më frymëzon shumë muzika, çdolloj muzike, e sidomos muzika e zhurmshme dhe elektronike. Kinematografia aziatike dhe orientale dhe lojërat kompjuterike.

Performancat e mia krijohen shpesh në bashkëpunim me njerëz, të cilët në atë moment më rrethojnë. Kjo më lejon të kem një lidhje të drejtpërdrejtë me hapësirën ku gjendem dhe më lejon të krijoj një gjendje në punën time që në momentin kur e krijoj.

Jam shumë e hapur dhe kur njerëzit më kritikojnë. Kjo më forcon të krijojë punë edhe më të mira. I dëgjoj komentet dhe provoj t’i kuptoj nëse janë të drejta. Më inspiron shumë disiplina, dhe provoj të jem në kontakt me “veten” si një moment special që më duhet për të performuar. Sporti është një inspirim tjetër i madh i punës sime.

Çfarë ishte për ty prezenca në ekspozitën “Informal Mind”?

Një event shumë interesant, ku shumë artistë kishin mundësi për të qenë më interaktiv, në një zonë fenomenale. Eventi ndodhi në një hapësirë gati-gati sureale. Ishte një nder për mua, që të kisha mundësi për të bërë një performancë në tokën e bukur shqiptare. “Informal mind” kishte një potencial pafund, hapësira ishte aq e bukur, njerëzit, teknologjia, objektet e mbetura nga një kohë e shkuar, të cilat ishin bërë bashkë për të krijuar një dialog të bukur mbi artin bashkëkohor dhe ‘state of the land” (gjendjen e shtetit). Reflektime të tilla kanë mundësi të thella të ndryshojnë territore, qytete dhe shtete. Unë e shoh një të ardhme të bukur me interaksione interesante për këtë ekspozitë në Elbasan. Urime ekipit të MAM, për angazhimin për të sjellë artistë nga e gjithë bota deri në Elbasan, dhe për të bërë bashkë artistë kosovarë dhe serbë, duke u dhënë një mundësi të bukur për një dialogun interkulturor në territorin e Shqipërisë.

Ky shkrim Të shkruash në trupin e një femre u publikua me pare te Gazeta SHQIP.

“Vanja, Sonja, Masha” vjen më 24 tetor premierë në Teatrin Kombëtar nën regjinë e Driada Dervishit

Ajo do të jetë Masha. Një aktore me jetë e karrierë të suksesshme, e cila një ditë vendos të kthehet në shtëpinë e prindërve. Për vite me radhë ajo thjesht i kishte ndihmuar financiarisht, duke e lënë kujdesin e tyre në dorë të motrës dhe vëllait. Por kthimi i saj në shtëpi, dhe vendimi për të shitur shtëpinë, krijon një situatë të padëshiruar. Ky do të jetë roli i ri që do ta kthejë sërish aktoren Yllka Mujo në teatër, vetëm pak javë nga interpretimi në dramën “Udhëtimi i gjatë drejt natës” nën regjinë e Spiro Dunit. Nëse në dramën e Eugene O’Neille, Mujo interpretonte rolin e Mary-t, gruas së trishtuar e të varur nga droga të një aktori të famshëm (Artan Imami), në komedinë e dramaturgut amerikan Christopher Ferdinand Durang, ajo do të jetë Masha, një aktore e madhe e skenës. Këto ditë, në ambientet e Teatrit Kombëtar, regjisorja Driada Dervishi po u jep fund provave me aktorët, për të qenë gati për premierën e datës 24 tetor. “Vanja, Sonja, Masha etj.”, quhet komedia shkruar nga Christopher Ferdinand Durang, nën regjinë e Dervishit, e cila do të vijë këtë fundjavë në datat 24, 25, 26 tetor në skenën e Teatrit Kombëtar. Në role interpretojnë aktorët Yllka Mujo, Neritan Liçaj, Olta Dako, Adelina Muça, Valina Muçolli dhe Besmir Bitraku. Për Dervishin, kjo është një komedi e bukur, e cila përmes situatave duket sikur i flet realitetit të sotëm. Kritika e ka cilësuar veprën si më të suksesshmen e dy viteve të fundit, por edhe nga pjesët më të zgjuara të komedive bashkëkohore. Bëhet fjalë për Çehovin të zhvendosur dhe të rifreskuar e të sjellë në vitet 2000. Një miksim i komedisë dhe dramës, bazuar në temat dhe personazhet e dramaturgut rus, një komedi ku përmblidhen ndjeshmëria tipike e tij, por dhe humori. Fabula e saj duket e thjeshtë. Dy motra dhe një vëlla. Një prej motrave dhe vëllai, Sonja dhe Vanja, kanë gjithë jetën që janë kujdesur në një shtëpi në provincë për prindërit, pa mundur të krijojnë një jetë të tyre. Masha, motra e madhe që i ka ndihmuar financiarisht, nuk është marrë asnjëherë me prindërit dhe shtëpinë, por është një superaktore mjaft e paguar dhe e njohur, e cila vjen për një festë me kostum për të takuar dhe familjen. Këtu fillon e gjithë komedia, sepse ajo vjen për të shitur shtëpinë. Pas kësaj fillon tensioni dhe konflikti mes motrave dhe vëllait.

Ky shkrim Mujo rikthehet në rolin e një aktoreje të famshme u publikua me pare te Gazeta SHQIP.

Robert Hackman: 23 vjet pas vdekjes së Enver Hoxhës, bunkerët u përdorën nga njerëzit e Gërdecit

Fotografi vjen me një ekspozitë personale më 22 tetor, në Muzeun Historik Kombëtar

Gjithë joshjen e tij ndaj Shqipërisë, Robert Hackman e tregon sa herë dikush e pyet për udhëtimet e tij në kërkim të fabulës artistike në Ballkan. Është Shqipëria vendi që Hackman veçon për historinë dhe ndjesitë që mbart. Me aparatin fotografik në dorë, Hackman nuk ka fotografuar vetëm natyrën, ndërtesat e vjetra të një kohe të shkuar, njerëzit … por dhe disa krijesa të veçanta dhe krejtësisht unike në historinë e ish-bllokut socialist, të cilat kishin pushtuar Shqipërinë komuniste, bunkerët. Në çdo vend të Shqipërisë ku udhëtoi nuk mund të mos shikonte bunkerë.

Askush nuk e di saktësisht se sa bunkerë u ndërtuan nga regjimi komunist në Shqipëri. “Është e pamundur t’i numërosh sot, sepse shumë prej bunkerëve janë shkatërruar, të tjerë janë ricikluar apo ripërdorur. Numrat që përmenden shpesh janë 500 000 e madje deri në 700 000. Kur mbërrita në Shqipëri në 2001-shin, vendi ende po vuante pasojat ekonomike të falimentimit të skemave piramidale të 1997-s. Mes kaosit të jetës së përditshme, një element i përhershëm të kujtonte se gjërat dikur ishin krejt ndryshe. Vite më parë shqiptarët qeveriseshin nga një prej diktaturave komuniste më autokratike që bota kish njohur ndonjëherë. Nëpër rrugica, në fusha, buzë rrugëve dukeshin bunkerët, kujtim i ditëve kur Shqipëria ishte e izoluar dhe shqiptarët nuk e njihnin botën e përtej bunkerëve. Lajmet e kontrolluara nga diktatura komuniste u tregonin shqiptarëve se si bota e huaj përpiqej të sulmonte parajsën e tyre komuniste”, thotë ai. Bunkerët e fotografuar nga Robert Hackman do të vijnë përmes një ekspozite më 22 tetor në Muzeun Historik Kombëtar. Kjo ekspozitë është një mënyrë për të treguar Shqipërinë e së shkuarës dhe së tashmes me syrin e një artisti. Në një tekst kuratorial, Hackman tregon historinë e bunkerizimit të vendit sipas këndvështrimit të tij. Jo vetëm nën kontekstin estetik, por dhe atë historik, ai jep një histori të këtyre krijesave, që për shumicën e shqiptarëve janë të padëshiruar. Vetëm një herë shqiptarët i përdorën bunkerët sipas tij. “Në mars 2008, në Gërdec, një fshat i vogël 14 kilometra larg kryeqytetit ku po çmontoheshin mbetje municionesh, ndodhi një nga shpërthimet më të mëdha të pasluftës. Mungesa e masave paraprake të sigurisë çoi në shpërthimin e mbi 400 tonë eksplozivi, shpërthim që u ndie në një distancë prej 100 miljesh. Banorët e këtij fshati të përgjumur u strehuan nëpër bunkerë. Sa ironike që bunkerët e Hoxhës mbrojtën vendasit nga municionet e kohës së komunizmit gati 23 vite pas vdekjes së tij”, thotë Robert Hackman. Duke i quajtur bunkerët si pjesë të ekzistencës shqiptare, fotografi thotë se shembulli më kuptimplotë i vendit që zënë bunkerët në jetën shqiptare është Piramida. “Ky muze në formë piramide u ndërtua për të forcuar kultin e personalitetit të Hoxhës, për të ekspozuar shkrimet dhe kujtimet e tij. Sot Piramida është shtëpia e televizionit privat publik më të ndjekur. Muzeu nuk u shndërrua dot në monumentin madhështor të ‘Atit të Kombit’. Përmendorja e vërtetë e Hoxhës janë gati gjysmë milionë bunkerë që mbuluan anembanë fushat, dominuan malet e kodrat dhe barrikuan bregdetin. Historia dëshmon se fitimtarët vendosin se si do të lexohet e shkuara. Në rastin e Shqipërisë, triumfuan shqiptarët, jo Republika Socialiste, e po këta shqiptarë do të vendosin se si do të kujtohen bunkerët e Hoxhës”, thotë Hackman.

Ky shkrim Shqipëria e bunkerëve, nën vështrimin e Robert Hackman   u publikua me pare te Gazeta SHQIP.

Gazetari Sulejman Dida promovoi dje dy librat “Dëbimi” dhe “Dymbëdhjetë ditë në Tiba”

Dëbimi i shqiptarëve të Kosovës në vitin 1999 nga forcat serbe, ka qenë një ngjarje që nuk mund të shlyhet lehtë nga kujtesa e një gazetari. Sulejman Dida, gazetari që ka përcjellë këto ngjarje nga qyteti i tij Kukësi, ka ruajtur në kujtesë çdo ditë të atij viti tragjik për shqiptarët. Teksa përcillte lajmet që nuk mbaronin si gazetar, nuk kishte si të mos përfshihej në këtë ngjarje si shqiptar, por edhe si prind. Njerëz që kërkonin të afërmit, prindër që kishin humbur fëmijët, lot dhe pak shumë pak shpresë. Në Kosovën që sot shkon drejt konsolidimit si shtet i ri i pavarur, këto ngjarje nuk janë harruar. Ato janë në një kënd të historisë ende të paqetësuar nga dhimbja që mbartin. Por Sulejman Dida ka dashur të mos i ruajë vetëm në kujtesë këto ngjarje. Roli i gazetarit është të lërë dëshmi, që do t’i duhet nesër historianëve. Ai ka mbajtur shënime për çdo raportin, apo ngjarje që linin gjurmë tek ai. Shënime që teksa i lexon sot nuk ke si të mos emocionohesh, apo përlotesh, teksa lexon letrën që një nënë nga Komuna e Skënderajt i dërgon Radio Kukësit, pasi ka humbur të bijën 4 vjeçe. Gjithçka mbi Kosovën, Dida i ka sjellë në librin “Dëbimi, i shqiptarëve prej Kosovës në vitin 1999”. Një libër me përjetime, dëshmi e refleksione, të cilin e promovoi dje në ambientet e Muzeut Historik Kombëtar. Bashkë me këtë libër, autori prezantoi dhe romanin “Dymbëdhjetë ditë në Tiba”. Këto libra nuk janë të parët në karrierën e Didës. Ai ka nisur të botojë poezi që në vitin 1999. Në vitin 2003 ka botuar librin “Foto, ese mbi etnografinë”. Ai është autor i dy ekspozitave fotografike të hapura në qytetin e Kukësit. Kryeredaktor i Radio Kukësit dhe korrespodent i gazetës “Shqip”, Dida është zëri që vjen nga ky qytet me tradita për vendin.

Letër në radio, nji nanë kërkon vajzën 4 vjeçe

Të dashur punonjës të Radio Kukësit. Jam nji nanë kosovare nga fshati Broje, Komuna Skënderaj. Militarët serbë më kanë vra burrin dhe vjehrrin. Bashkë me ta ishte dhe vajza ime katër vjeçe Egzona Sheremet Thaçi, e cila ka mbetë mes turmës së grave që kanë varrosë dhjetëra burra të vramë në Izbicë të Skënderajt. Unë me vjehrrën dhe me djalin ndodheshim në shtëpi në Broje. Policia serbe erdhi edhe në fshatin tonë dhe ne u larguam në Tushilë, një fshat tjetër. Unë shkova në xhaminë e Gllodernicës ku ishin strehuar shumë gra dhe e kërkova çikën. Por forcat militante serbe erdhën edhe atje bashkë me një grup njerëzish, ma shumë gra e fëmijë, na detyruan me udhëtuar në këmbë në kufirin e Shqipërisë. Kështu unë u largova dhe nga vjehrra dhe nga djali e nuk di asgjë dhe për fatin e tyre. Kam tri javë që kam hyrë në Kukës, prej andej shkova në Sarandë dhe prej nji jave jam në Pallatin e Sportit. Gjatë gjithë kësaj kohe vazhdoj me kërkuar vajzën. Në Sarandë, një grua kosovare më tha se kishte pa në Kukës një vajzë të vogël me flokë të bardha e sy bojëqielli që e kishte marrë nën mbrojtje Hysen Demnushi nga Novosella e Komunës së Gjakovës. Vajza ka folë dhe ka thënë që i kanë vra babën. Ajo mundet me qënë vajza ime. Ju lutem më ndihmoni dhe kërkoni informacion për vajzën time….

Tiranë, 10 maj 1999.

Ora 19.00

Në zyrë. Një erë e keqe vjen nga rruga. Më mbërthen një ndjenjë pasigurie. Provoj me marrë me telefon ndonjë informacion nga Hasi për situatën në kufi, por nuk përgjigjet askush. Disa nëpunës policie të komisariatit atje ia lanë telefonin njëri-tjetrit deri sa njëri m’u përgjigj se nuk mundet të më japë informacion. Edhe kolegët e tu kam ba fjalë jo të mira, kështu merrni te Ministria e Brëndshme, tha dhe e mbylli. Sikur ky komisariat të mos ishte pjesë e asaj ministrie, thashë me zhgënjim…

Ky shkrim Librat e luftës u publikua me pare te Gazeta SHQIP.

Shtëpia Botuese “Saras” ka hedhur në treg romanin “Hije mbi liqen” shkruar nga autorët bashkëkohorë italianë Cocco&Magella. Historia e një detektiveje, Stefanisë, e cila duhet të zbardhë historinë e një vrasjeje të ndodhur gjatë Luftës së Dytë Botërore/ Një histori plot mistere, e cila na çon në gjurmët e një dashurie të pamundur, mes një ushtari gjerman dhe italianes me emrin Margerita

Alda Bardhyli

Në Italinë e vitit 1943, ku rënia e pushtetit të Musolinit do ta bënte më të lehtë hyrjen e aleatëve të cilëve ajo u kishte dalë kundër, shumë gjëra kanë mbetur ende pa u thënë. Ushtarët gjermanë kanë lënë ende gjurmë në territoret italiane ku qëndruan. Stefani Valenti, një hetuese e re italiane, do të vështrojë gjatë mbrëmjeve dritat që bien mbi liqenin e Komos. Asgjë nuk mund t’i zëvendësonte këto momente mes saj dhe liqenit, ku ajri që vinte prej brendësisë së tij, çlironte dëshirat e kësaj gruaje. Pas divorcit, e vetmja gjë që ajo donte shumë ishte puna që bënte dhe e bija, Kamila. Në disa faza të jetës së njeriut puna bëhet jashtëzakonisht e rëndësishme, njëfarë bashkëprove, një konfirmim për shumë gjëra. Dhe ky ishte një çast i tillë në jetën e Stefanisë, ku enigma e një ngjarjeje të së shkuarës kishte mbërritur në dosjen e saj të punës, si për t’u dhënë zgjidhje dhe disa gjërave që i kishte lënë pezull në jetën e saj. Asgjë nuk vjen rastësisht dhe Stefani e besonte këtë. Eshtrat e gjetura pranë një vile të vjetër të familjes Kapiteli, do ta çonin hetuesen drejt zbulimit të një tragjedie të ndodhur gjatë Luftës së Dytë Botërore në këtë provincë të Italisë. Karl Dreseri ushtar i forcave gjermane, do të tradhtohej nga zemra në misionin e tij në vendin fqinj. Njohja me Margeritën, një vajzë e re nga Komo do t’i zgjonte atij ndjenja para të cilave do të dorëzohej. Mes atdheut të tij dhe dashurisë, Karl përpiqet të gjejë një udhë që do t’i bashkojë të dyja. Por në një kohë lufte, një zgjidhje e tillë është e vështirë. Ëndrrat e Margeritës për gjëra që s’i kishte parë kurrë, si Gjermania, shtëpitë prej druri, Karlin e saj që luante në pianon dhe në organon e kishës, shumë fëmijë flokëverdhë…do të mbeteshin vetëm ëndrra. Ajo mund të kishte gjithçka në Itali, miqësitë, rehatinë, gjithë burrat nën këmbët e saj, në një vend ku nuk kishte luftë ndërkohë që Europa ishte në flakë. Por ajo dashuronte Karlin. E motra Maria, nuk e harroi asnjëherë vështrimin e saj, teksa mbante në duar medaljonin e dhuruar prej tij, përhumbur mes ëndrrës, teksa puthte dy cullufet e flokëve të ndërthurura një të verdhë një të zezë, psherëtinte dhe buzëqeshte. Fundi i kësaj dashurie do të ishte vdekja e dy protagonistëve, duke lënë pas misterin e ikjes…Në kohë lufte nuk ka kohë për hetime, por koha nuk mund të rrijë pa i zbardhur ndëshkimet. Kjo është simbolika e romanit të njohur bashkëkohor italian “Hije mbi liqen” , shkruar nga shkrimtarët Cocco&Magella, të cilin Shtëpia Botuese “Saras” sapo e ka hedhur në treg. Nën përkthimin e Adrian Beshajt, kjo histori e jashtëzakonshme që mban brenda historinë dhe dashurinë, të bën menjëherë për vete. Si lexues ti bëhesh me Stefaninë dhe kërkon të ndjekësh çdo intuitë të saj në zbardhjen e një të vërtete që për gati një shekull ka qenë e mbuluar nga harresa. Ti ndjek pasionin e një gruaje për profesionin e saj, për të çuar deri në fund një mision dhe për t’i dhënë më në fund pas kaq vitesh paqen e munguar Karlit dhe Margeritës. Cocco&Magella e dinin, vetëm një grua mund t’i jepte paqe kësaj historie. Në Europën e shekullit  XXI, letërsia duket se ka çuar vështrimin tej nga e shkuara, si për t’i dhënë përgjigje shumë ngjarjeve dhe historive që kanë mbetur ashtu pezull në lëmshin e historisë. Lufta e dytë Botërore nuk ka lënë gjurmë vetëm në Itali por në të gjitha vendet që u përfshinë në të. Vuajtjet, apo tmerret e kohës kanë lënë gjurmë te protagonistët. Shumë krime kanë mbetur pa emër, duke sjellë deri në ditët e sotme ndjenjën që të jep mungesa e së vërtetës. Për një të ardhme më të mirë duhet e vërteta. Dhe pse ngjarjet e këtij romani gati-gati thriller janë produkt i fantazisë së autorëve, thelbi ashtu si ata pohojnë është nevoja për të njohur të shkuarën. Amneris Magella është rritur duke dëgjuar histori të luftës. E lindur në Milano më 1958, ajo gjithnjë pëlqente të shfletonte librat e historisë. Ky roman për të, është një detyrim ndaj gjyshit të saj, Giuseppe Megellës, që nuk u lodh asnjëherë së treguari historitë e luftës, derisa mbylli sytë. Ajo çfarë e bën interesant këtë libër është fakti që është shkruar nga dy autorë. Rrallë ndodh në letërsi të kemi bashkautor në një roman, ndryshe nga ç’mund të ndodhë në një libër historie, apo studimor. Por Amneris Magella dhe Giovanni Cocco kanë zgjedhur të shkruajnë bashkë libra me gjuhën e dashurisë. Kjo histori lindi në një nga ato mbrëmjet që çifti kalonte bri liqenit të Komos, të bindur për t’i treguar botës, jo vetëm magjinë e këtij liqeni në veri të Italisë, por dhe për të vendosur një fasho në plagën e së shkuarës. Giovanni ka qenë gjithnjë i tërhequr pas historisë. Para se të vendoste të shkruante libra ai ka kaluar vite të tëra në Bibliotekë (199-2003), duke rrëmuar në arkiva mbi ngjarje të luftës. Ai do të nisë të shkruajë në vitin 2011 pas një takimi me shkrimtarin e njohur italian, Raul Montanari. Njohja me Amneris, pasioni i saj për shkrimin do ta zhysnin më shumë drejt kësaj magjie që tani e ka përfshirë gjithë jetën e tij. Vendosja e ngjarjeve në Komo në romanin “Hije mbi liqen” nuk është një zgjedhje jo e menduar. Nëse Amneris do të punonte shumë për personazhet femra si Stefani, Margerita apo //////Maeria, motra e Margaritës, Giovanni do të ishte më i vëmendshëm me kronologjinë e ngjarjeve me intuitën e një burri për luftës, dhe Komon e tij të dashur. Në roman ndihet shija e një burri dhe eleganca e një gruaje. Libri është pritur mirë nga kritika italiane, dhe vazhdon të botohet në shumë vende të tjera. Ardhja e këtij libri në gjuhën shqipe nga “Saras”, një vend ku raportet me të shkuarën nuk ndryshojnë shumë nga ajo e vendit fqinj është si një manual reflektimi. Kjo pasi “Hije mbi liqen” mund të grishë shumë gjëra te një lexues teksa e lexon. Mund t’i japë zgjidhje shumë mëdyshjeve në jetën e tij, përmes një historie që vjen nga vite më parë, dhe në një kohë lufte.

Ky shkrim Për dashurinë shkruhet bashkë u publikua me pare te Gazeta SHQIP.

“Këtu vallëzohet me hijet”, hap sezonin e ri artistik në teatrin “Aleksandër Moisiu” në Durrës

Kur e kaluara vallëzon me të tashmen, drama të forta individuale e shoqërore trashëgohen dhe diktojnë cilësinë e jetës. Ndaj duhen vendime të mëdha e të vështira. Durrësi e ka çelur sezonin e ri artistik me shfaqjen e premierës “Këtu vallëzohet me hijet”, një dramë shqiptare e shkruar nga Bashkim Hoxha, që vjen dhe si regjisor i saj.

Drama është një lojë hijesh që vjen nga e shkuara dhe vallëzon me të tashmen duke e tronditur fort atë, veçanërisht jetën e një vajze të re, të lindur në diktaturë. Përmes dramacitetit të fortë dhe hijeve të së kaluarës, që herë bashkëjetojnë ngushtë dhe herë shfaqen befas ogurzeza në jetën e personazheve, drama nxjerr në pah një realitet njerëzor, të cilin autori Bashkim Hoxha e veçon që në fillim të shfaqjes, kur përmes personazhit kryesor deklaron se “çdokush ka 11 shtatorin e tij”, të cilin duhet të dijë ta përballojë. Në qendër të shfaqjes vijnë historitë njerëzore të tre personazheve që i lidh dhe i ndan po aq gjaku, dashuria, perversiteti dhe urrejtja. Në rolin e një ish-punonjësi të Sigurimit të Shtetit, aktori Ervin Doko mban peshën kryesore të shfaqjes, duke përcjellë dramën e jetës së vet dhe të viktimave të përgjimit të tij, përfshirë dhe të bijën, fryt i një abuzimi. Ish-punonjësi i Sigurimit të Shtetit, i braktisur nga gruaja dhe djemtë e tij, kthehet në apartamentin e një prej viktimave të përgjimit të tij, artistes Desi, që para viteve ’90 shërbente si një sallon arti ku mblidheshin poetë e artistë të zhgënjyer nga sistemi dhe zhvillimet e diktuara të realizmit socialist në art. Atje, ai gjen të bijën e Desit dhe prej aty merr jetë rrëfimi mbi të sotmen dhe të kaluarën, jetën e lirë në diktaturë të Desit, dashuritë e shfrenuara të saj, pakënaqësitë kundër sistemit, refuzimi i fortë i Desit ndaj dashurisë së tij dhe abuzimi që pason për ta bërë të vetën. Viktimë e dhunës seksuale artistja sjell në jetë një vajzë, së cilës i mëkon dashurinë për babanë, poet të djegur në furrat me gëlqere të diktaturës. Përballja me të kaluarën e së ëmës dhe fundin e miqve të saj, për shkak të veprimtarisë së spiunit që ka përballë dhe që rezulton të jetë i ati, do të tronditë fort vajzën e Desit të lindur në fund të viteve ’70. Përmes lojës së aktorëve Ervin Doko, Vilma Hoda, Mimoza Marjanaku, Amos Zaharia, Eralda Çaushi, Gjergj Doçi, Arian Plaku, Xheni Fama, si dhe konceptimit regjisorial me efekte dhe përballje të kohëve të ndryshme, autori i dramës sjell te publiku të vërteta dhe mesazhe social-politike e filozofike mbi jetën dhe bashkëjetesën e dhembshme me të kaluarën, duke ftuar për braktisjen e saj dhe të vazhduarit kokëlart përpara, pa u kthyer pas. Artdashësit që mbushnin sallën e teatrit natën e premierës kanë duartrokitur autorin dhe trupën realizuese të dramës që do të shfaqet edhe mbrëmjen e së dielës. V. Qyrfyçi

Ky shkrim Çdokush ka 11 shtatorin e tij u publikua me pare te Gazeta SHQIP.

Një vështrim kritik mbi filmin “Heroi”, me regji të Luan Kryeziut, marrë shkas nga prezantimi i tij në Festivalin e Filmit Shqip në Nju Jork 

Klara Buda

Gjatë luftës së Kosovës, një fshat është rrethuar dhe rrezikon të masakrohet nga serbët. Një djalë i ri e shpëton fshatin duke inskenuar një rezistencë me disa bashkëfshatarë që ndihmojnë dhe bëjnë të mundur të japin përshtypjen se kemi të bëjmë me një numër ushtarësh.

Ky djalë bëhet kështu heroi që shpëton fshatin dhe pritet si i tillë në çlirim. Por ai trupëzon vlera humane e morale që shkojnë ndesh me mentalitetin lokal të nepotizmit e tarafeve dhe pak nga pak del nga skena e harrohet deri sa bie viktimë e humbjes së vlerave që drejtojnë jetën dhe vendin e që e bëjnë të humbë punën, familjen e vendin … Vlen të vlerësohet guximi i skenarit për të trajtuar një temë të ndjeshme si ajo e mentalitetit mafioz e të marifeteve që rregullojnë jetën në mjaft vende të Ballkanit e ku dinjiteti njerëzor shpesh nëpërkëmbet e merr vendin dhe rolin e Donkishotit. Vlerat morale të heroit në ndeshje me modelin dominant e çojnë këtë të fundit në një dëshpërim paralizues për ta degraduar më pas atë në stadin më të ulët, atë të humbjes së gjithçkaje, të punës, familjes e madje edhe të Atdheut. Në këtë pikë të fundit, filmi cek, megjithëse vetëm tangjent, fatin e gjithë refugjatëve, që në një mënyrë apo në një tjetër kanë dështuar të kenë sukses në vendin e tyre, më tepër për paaftësi përshtatjeje me një tendencë drejt përçudnimit të një numri vlerash, sesa shkurt për paaftësi.

Kasti cilësor, Arben Bajraktaraj në rolin e Heroit, Çun Lajçi, në rolin e një “ndihmësheroi” dhe punues varresh, Selman Lokaj, me një prani dinjitoze së bashku me drejtorin e fotografisë Roger Simonsz janë kreditet e pazëvendësueshme të këtij filmi që ngërthen një histori të veçantë.

Arben Bajraktaraj është me plot gojën aktori më i mirënjohur shqiptar i gjeneratës së re, të ardhur nga trojet shqiptare, i cili ka spikatur në lojën e tij në filma si “Taken”, në rolin e Markos, Antonin Dolohovit të “Harry Potter and the Deathly Hallows”, Mr. Starzinskit të Sarah’s Key, Hardquanon-it, adaptimi i romanit të autorit Viktor Hygo, “Njeriu që qesh” etj. Ai, edhe një herë më shumë, dëshmon për artin e tij, të cilin e ngre shkallë më lart, në një karrierë tanimë të shkëlqyer, duke dhënë një lojë të arrirë në detajet më të holla. Në lojën e heroit çdo gjest, çdo dialog është i krahasueshëm e në nivelet më të larta të realizuara ndonjëherë në kinema, jashtë e pavarësisht nga një provë e parë e një regjisori të ri.

Loja e Arben Bajraktarajt te “Heroi”, të kujton Adrien Brody, te “Pianisti”, dramën historike me aq shumë çmime me regji të Roman Polanskit dhe skenar të Ronald Harwood.

Është fat që një drejtor fotografie si Roger Simons që ka punuar me disa nga emrat e mëdhenj të kinemasë, si Brian de Palma (“Gruaja Fatale”) apo David Frankel (“Djalli vishet me Prada”) apo në seri si “Spiral”, ka xhiruar “Heroin”, një film me buxhet të vogël.

Çun Lajçi, me një art të përkorë dhe me një stil të pakrahasuar në kinemanë shqiptare, ka kontribuuar shumë në krijimin e personazhit të një fshatari të thjeshtë dhe siç e tha në debatin pas premierës së filmit, ka peshuar, punuar dhe ndryshuar dialogët duke i bërë më realë.

Filmi ia del të universalizojë mesazhin mbi fatin jo vetëm të heroit në një vend të vogël si Kosova, por më larg, fatin e njeriut të drejtë e të ndershëm në përgjithësi. E kjo jo vetëm në situata si ato të pasluftës në një vend të vogël Ballkanik, por në përgjithësi fatin e njeriut që përpiqet të ruajë vlerat njerëzore e humane që shoqëritë moderne po i nxjerrin jashtë kohe.

Çun Lajçi, në llojin e vet, spikat dhe pavarësisht nga koha më e vogël filmike e një personazhi dytësor arrin në dimensionin e një roli të dytë të shkëlqyer. Është i arrirë, i goditur, i vërtetë dhe pragmatik, një fshatar autentik.

Heroi viktimë e emrit dhe e figurës së tij vdes për bukë së bashku me familjen e tij, e detyrohet të shesë gjakun e vet dhe sheh një bashkëfshatar, që nuk i jep një punë në restorantin e tij, sepse nuk e sheh dot heroin të “katandiset” në nivelin e një shërbyesi. Këtij dimensioni, që është një pasqyrë e një mentaliteti dominant të madhështisë legjendare shqiptare, mund t’i ishte mëshuar më shumë në film. Trajtimi i manisë së madhështisë, mospërputhja e vlerave të reja me ato tradicionale, një nga challenge-t e shoqërisë së sotme shqiptare, që do t’i jepte filmit një dimension avangardë, që gjithsesi e ka arritur disi, në një kinema nacionale të Shqipërisë të ndikuar thellësisht e për dekada të tëra nga realizmi socialist e heroi pozitiv.

Por linja kryesore e filmit dëmtohet nga zgjatjet e peripecive të heroit që e segmentojnë dhe e zbehin mesazhin kryesor të filmit dhe i shtohen njëra-tjetrës pa e çuar përpara linjën dramaturgjike.

Stërzgjatje e peripecive të heroit, edhe pse në skena të ndryshme, i mëshojnë të njëjtës ide pa e çuar përpara fillin dramaturgjik dhe e shpërqendrojnë, duke e afruar filmin me elemente të filmit dokumentar.

Ndërkohë, filmi ka gjetje simpatike si dhurata e pulës, një dhuratë aq origjinale e cilësore në një aspekt, po aq komike në një tjetër, dhe humbja e saj, një paralele e vlerës së heroit që zbehet e humbet, siç humbet një pulë deri në degradimin në një varfëri totale e në një stad që jepet metaforikisht në ëndrrën për të vjedhur një pulë!

Skenari, ndërkohë, vuan nga gabimet klasike të skenarëve të para, ku autori e ka të vështirë të eliminojë një variant për të lënë atë më të arririn, nuk heq dot asgjë dhe në fund të filmit parakalojnë nga realiteti tek ëndrra disa zgjidhje të mundshme: një vrap i heroit për të vjedhur një pulë i dhënë paralelisht me vrapin e tij në betejë, vetëvrasja e heroit dhe varrimi me një ceremoni klishe të përshëndetur nga pushtetarët, një fund i mundshëm dhe fundi i vërtetë, ai i largimit të heroit si refugjat. Metafora e këpucës që arnon heroi përçon mesazhin se në statujën e tij mentale diçka është e dalë kohe dhe do të duhej të ndryshohej. Konflikti që krijohet me të shoqen, po të zhvillohej më tej se një ose dy akte revoltë, po të kishte mendim do të ishte një rrugë e mirë për të vënë para pasqyrës arkaiken dhe flluskën jashtë realitetit ku jeton heroi. Por revolta e të shoqes nuk merr dot një rol më të madh që do të ndihmonte në pasqyrimin më të mirë të dimensionit ku po fundoset heroi, por stepet në vendin tradicional të gruas shqiptare të bindur, e që po të mund të evoluonte më shumë do të ndihmonte në zhvillimin e linjës dramaturgjike.

Filmi vuan ende nga tabuja e skenave të dashurisë sikurse filmi shqiptar në përgjithësi, ku shpesh i vetmi komunikim mes dy sekseve ngelet vetëm një përkëdhelje flokësh. Skenat e dashurisë mes personazhit kryesor dhe të shoqes, janë të domosdoshme në një histori si ajo e heroit, sepse do t’i jepnin besueshmëri lidhjes se çiftit që u reziston kushteve ekstreme, pasi është një dashuri e madhe që e mban këtë çift ende të bashkuar edhe në kushtet më të mjera. Kjo dashuri është e imagjinueshme lehtë dhe s’ka nevojë për skena që ta tregojë dhe se jo çdo film duhet të ketë skena dashurie.

Por ndërsa një audiencë shqiptare mund ta konsiderojë zgjatjen e ekzistencës së çiftit si rezultat direkt të vlerave tradicionale të familjes shqiptare ku gruaja nuk e lë çerdhen në asnjë rrethanë, një shikues perëndimor rrezikon të mos e kuptojë.

Mungesa e shprehjes e këtij dimensioni human të domosdoshëm në këtë lloj gjinie madje kufizon edhe lojën e heroit, i cili në skenat me të shoqen disa herë duket si i penguar.

Adriana Morina, në rolin e gruas së heroit, që mori Çmimin e Aktores më të Mirë, meriton të shënohet për një lojë të ndier, megjithëse mungesa e një rezistence më të madhe të rolit të saj ndaj mënyrës se si nënshtrohet heroi, e ka bërë atë të zbehtë si karakter.

Kjo, së bashku me mosevoluimin dhe emancipimin e figurës së gruas me gjithë praninë e të gjitha kushteve, është një nga dobësitë e filmit. Në fillim prej të shoqit dhe më pas të babait, gruaja e re nuk ka veçse një rol pasueseje.

Është vështirë të kuptohet se pse Çmimin e Aktorit më të Mirë të festivalit e ka fituar gruaja e heroit dhe jo heroi, në një kohë që filmi fitoi Çmimin e Skenarit më të Mirë, Filmit më të Mirë të festivalit, dhe kjo nuk mund të arrihej kurrsesi pa lojën e personazhit kryesor. Vetëm në rastin e një loje të dobët të heroit kryesor, ky çmim mund t’i kalonte rolit të dytë, por në këtë rast nuk do të kishim kurrsesi një çmim për filmin më të mirë. Pra, Çmimi i Aktorit më të Mirë veçse i është tjetërsuar Arben Bajraktarajt! Dhe fakti se Adriana Morina e luan më së miri rolin e saj, nuk e ndryshon këtë analizë. Selman Lokaj, me një prani dinjitoze, Saleatin Bilali, Xhemi Agaj, Enver Petrovci, për të përmendur vetëm disa, e arrijnë qëllimin e tyre, megjithëse një numër skenash në film janë të dobëta dhe të shpëtuara për një fije nga kasti, në kontrast me skena të tjera të shkëlqyera.

Ndërkohë, një numër kufizimesh, mendoj se vlen të nënvizohen. Montazhi duhet të shkurtonte peripecitë e heroit, të cilat nuk e çojnë përpara linjën dramaturgjike dhe e segmentojnë rrëfimin. Skenari çalon që në fillim në skenën kryesore që krijon heroin. Kjo skenë e vështirë për t’u realizuar duket si një “deus ex machina”, pasi nuk është aspak e besueshme se si tre vetë arritën të sprapsin një numër të madh trupash. Nuk tregohet se si u detyruam të tërhiqen gjithë ato trupa; intriga e kësaj skene është e dobët; mungon në gjetje që e cenon që në fillim cilësinë e filmit dhe e ul pritshmërinë e spektatorit.

Klishetë e diskutimeve zyrtare, duhet të jepeshin më në mënyrë metaforike dhe skenat e takimit me pushtetin janë të lehta, të dobëta nga ana e skenarit dhe madje të luajtura keq. Ka një dizekuilibër mes lojës së shkëlqyer të Arben Bajraktarit, Cun Lajçit, të ndjekur nga Selman Lokaj e Adriana Morinës dhe lojës së disa personazheve të tjerë në rolet episodike.

Mungesa e skenave të dashurisë është pas defektit të skenave që “krijojnë” heroin, mungesa e dytë e madhe e filmit, në mos më e madhja.

Mungesa e skenave të natyrës së bukur është një tjetër mundësi e pa shfrytëzuar në film. Kosova ku është xhiruar filmi ka një natyrë të mrekullueshme, skenat e kësaj natyre mund të ishin futur lehtësisht në film, pasi çifti jetonte në natyrë dhe do t’i kishte bërë të mundur shikuesit të merrte frymë në mes të skenave kreshendo të mjerimit ekstrem që parakalojnë nga fillimi në fund, duke krijuar një atmosferë dëshpëruese.

Ky shkrim Heroi, mungon dashuria u publikua me pare te Gazeta SHQIP.

Xhemal Meçi*

Sesione shkencore janë zhvilluar në mjaft zona të tjera të rrethit, por për arritjet shkencore të këtyre sesioneve një ndihmesë të veçantë ka dhënë specialisti i gjuhës Sabah Sinani, i cili kishte një përvojë të pasur qoftë në publicistikë, qoftë si hulumtues e si studiues, qoftë si autor shkrimesh. Që kur ishte student (1967-1971), ka qenë një prej themeluesve dhe autor i shumë shkrimeve në gazetën “Studenti”, organ i studentëve të Universitetit të Tiranës. Po kështu, më 1972, në Pukë qe një prej themeluesve dhe kryeredaktor i gazetës së parë të Pukës, “Terbuni”. Më 1973 u ngarkua me përgatitjen e historikut të arsimit të rrethit, për të cilin punoi me interesim e përkushtim, duke dhënë maketin e historikut të arsimit të rrethit (për periudhën 1903-1990), përgatitur për botim dhe botuar më 2003-shin me seriozitet shkencor prej studiuesit Idriz Ahmetaj, një botim që ka mbetur kryesori dhe i vetmi sot e asaj dite për arsimin e Rrethit të Pukës. Njëkohësisht Sabahu ka vazhduar të shkruajë qindra artikuj në gazetën “Mësuesi” dhe ka dhënë ndihmesë të veçantë për festimin e përvjetorëve të Shkollës së Parë Shqipe, në Iballë, Pukë, sidomos për 70-vjetorin, ngjarje me rëndësi historike, pasqyruar me shkrime me vlerë studimore në “Mësuesi” dhe buletinin “Puka dhe shkolla”, organ i kabinetit pedagogjik të Rrethit të Pukës në gjashtë numra (1974-1979), ku S.Sinani ishte autori kryesor dhe nga numri i shkrimeve në atë buletin. Duke pasur S.Sinani këtë përgatitje dhe përvojë shkencore, gatishmërinë dhe përkushtimin për arsimin e gjuhën amtare, u pa e nevojshme si nga seksioni i arsimit, si nga kabineti pedagogjik, me drejtor Pashk Lekajn (sot prof. as. dr. në Universitetin Bujqësor të Tiranës) që të kalojë në kabinetin pedagogjik të rrethit. Kështu iu dha mundësia të bashkëpunojë më shumë me Institutin e Gjuhësisë dhe të Letërsisë dhe redaksinë e revistës shkencore të Akademisë “Gjuha jonë”, që të kishte mundësi të ndihmonte të gjitha shkollat 8-vjeçare dhe të mesme të rrethit, si dhe mësues e specialistë me përkushtim që të rritej ritmi i mbledhjes së fjalës së rrallë e të njësive frazeologjike dhe trajtimi i tyre shkencor. Për më tepër, në bashkëpunim me Institutin e Gjuhësisë dhe të Letërsisë, përgatiti, organizoi e drejtoi katër sesione shkencore në shkallë rrethi (1986-1990), ku mori pjesë edhe vetë me kumtesa që do të shërbenin si model-ide. Në këto sesione shkencore janë mbajtur më se 40 kumtesa nga 24 kumtues të shkollave të rrethit dhe specialistë kulture, si: Gjovalin Pjetri, Ndrek Gjini, Fran Cara, Muhamet Cufaj, prof. as. dr. Pashk Lekaj, Mustafë Beqiri, Tomë Curri, Ismet Balaj, Tonin Pershpalaj, Sabrije Nushi, Pashkë Mesuli, Nazmije Tafilaku (Terbuni), Beslim Hoxha, Mark Delia, Pjetër Ndoi, Mark Leka, Pashk Prenga, Lekë Delia, Palush Alia, Pal Gjoni, Sali Tahiri, Frane Islami, Gjergj Lleshi, Xhemal Meçi. Duke vështruar materialet, qoftë edhe në përgjithësi, tërheq vëmendjen larmia e tematikës së kumtesave, që përfshin fushat ku janë kryer hulumtime e studime për fjalën e rrallë: “… sharrëtarët”, “… mullirin”, “… sy”, “punë” (S.Sinani); “lëndën e drurit si lëndë ndërtimi …” (M.Cufaj); “… minierat” (B.Hoxha); “… e mjeteve të punës prej druri …”, (P. Leka); “… bletarinë” (T.Pershpalaj); “… me farkëtarin” (T.Curri); “të botës bimore …” (N.Tafilaku); “… gurët e dherat …” (P.Ndoj; “… stanet bunat” (N.Gjini) “Udhën e Madhe, kostumologjinë, besën” (M.Beqiri); “urimet e nëmët” (I.Balaj); “veglat muzikore prej druri” (S.Nushi), “… lojërat popullore” (M.Leka), emërtimi dokesor “dheu” (Xh.Meçi) etj.
Drejtimi i arsimtarëve dhe i specialistëve të kulturës ndaj një tematike sa më të gjerë u ka dhënë mundësinë dhe lehtësinë për hulumtime për vjeljen e fjalës së rrallë dhe njësive frazeologjike më me lehtësi. Si rrjedhojë, mjaft prej këtyre autorëve patën sukses të veçantë në këtë drejtim, prandaj S.Sinani u interesua në seksion të arsimit dhe kabinetin pedagogjik të Rrethit Pukë, që disa prej më të dalluarve në këtë aksion, t’u jepej si dhuratë simbolike ndonjë libër me vlera shkencore e artistike. Edhe unë pata rastin të marr prej dorës së S.Sinanit në shtator 1987, në prani të drejtorit të shkollës së Lufit, H.Boci, librin shumë të gjetur për mua, një prej kryeveprave të gjuhësisë shqiptare: Shaban Demiraj (kryetar i Akademisë së Shkencave të Shqipërisë), “GRAMATIKË HISTORIKE E GJUHËS SHQIPE”, Tiranë, 1986. (Me këtë përkushtim: “Sh.Xhemal Meçi, dalluar në Aksionin Kombëtar lidhur me mbledhjen dhe studimin e fjalëve e shprehjeve popullore të gjuhës shqipe”. Nënshkruar: Pashk Lekaj, drejtor i kabinetit pedagogjik, firmë, vulë). Ky kujtim mbetet një prej kujtimeve me vlerë të ish-nxënësve të mi të dalluar (1963-1966), S.Sinani e P.Leka. E solla këtë rast si konkretizim për stimuj sado modestë që u ndanë për këtë aksion kombëtar për pasurimin e fjalorëve të gjuhës së sotme shqipe.
Studiuesi Idriz Ahmetaj, për botimin fjalës së rrallë të këtyre 4 sesioneve shkencore.
Kaluan më se 20 vjet që kur S.Sinani kishte sistemuar kumtesat e katër sesioneve shkencore (1987-1990) dhe vendosur në arkivin e Drejtorisë Arsimore Pukë, kurse një kopje e kishte mbajtur në bibliotekën personale për siguri ruajtjeje. Më 1994-n, Sabahu humbi jetën aksidentalisht. Studiuesi Idriz Ahmetaj, në dijeni të këtij materiali me vlerë, si mori miratimin e Drita Sinanit, e veja e Sabahut, vendosi të merrej me përgatitjen për botim. Idrizi ka qenë arsimtar, drejtor shkolle dhe inspektor arsimi në Drejtorinë Arsimore të Rrethit Pukë, ku ka punuar me seriozitet profesional; ndërsa prej 30 vjetësh merret me krijimtari dhe studime, duke arritur që t’u dhurojë lexuesve tri botime radhazi: “Jeta në këngë, studime e tekste këngësh”, Shkodër, 2002, “Orvatje”, tregime dhe ese, Shkodër, 2008, “Shaban Rexha, njeriu i punëve të mira”, Shkodër, 2013. Njëkohësisht ka redaktuar maketin e historikut të arsimit të Rrethit Pukë “Udha e arsimit pukjan në vite”, hartuar prej të ndjerit S.Sinani, të cilin më pas e botoi Avni Furriku, Shkodër, 2003.
Në vazhdim I.Ahmetaj, si një “arkeolog” i kujdesshëm punoi me vullnet e seriozitet shkencor për ta kthyer nga material arkivor të përshtatshëm për botim, kumtesat e katër sesioneve shkencore (1987-1990) të “Fjalës së rrallë dhe njësive frazeologjike”, I.Ahmetaj i mori në dorë dhe, duke ua shkundur “pluhurin” e viteve, kërkoi bashkëpunimin me autorët e kumtesave që t’i rishikonin dhe që t’i botojë në një libër të veçantë me titullin “Fjalë dhe shprehje …”. Idrizi u kujdesua shumë për përgatitjen e këtij botimi, i cili në kohë u bëhet e njohur studiuesve dhe mësuesve të gjuhës shqipe, si dhe studentëve të shkollave të mesme e të larta.
Merita e këtij botimi me materialet e nxjerra nga harresa i takon Idriz Ahmetajt, i cili nga material “pa jetë” apo në gjendje “kome”, mori jetë dhe po bëhet i gjallë deri në përjetësi. Sigurisht, mund të përgatitej më mirë, por rëndësi ka që u bë i botueshëm dhe po i shtohet botimit të autorëve vendas si një pasurim vlerash gjuhësore të viseve Pukë-Mirditë me interesa të gjera në fushën e leksikut të shqipes.
 

*Studiues (Mjeshtër i Madh).

Ky shkrim Roli i studiuesit Sabah Sinani për mbledhjen dhe studimin e fjalës së rrallë në Pukë u publikua me pare te Gazeta SHQIP.

Një botim me interesa shkencore, etnogjuhësore, leksikore

“FJALA E RRALLË NË PUKË-MIRDITË”

1983-‘90 aksioni i “fjalës së rrallë” për pasurimin e fjalorëve të shqipes

Kur Petro Zheji dhe Xhevat Lloshi endeshin në brigjet e Drinit, për të mbledhur fjalët e rralla që do të pasuronin “Fjalorin e gjuhës shqipes”

Nga mesi i viteve ’70, Petro Zheji, atëherë rreth të 40-ave, kalonte kohë brigjeve të Drinit, në kërkim të fjalëve të rralla të shqipes. Ky pasionant i gjuhës nuk ishte i vetmi që kishte lënë Tiranën për të shkuar në kërkim të fjalëve, që ishin diku në bisedat me njerëzit e asaj zone. Akademia e Shkencave të Shqipërisë, Instituti i Gjuhësisë dhe i Letërsisë, gjatë punës që patën për hartimin e “Fjalorit të gjuhës së sotme shqipe”, Tiranë 1980, duke parë se gjuha ka pasuri të mëdha leksikore, fjalë e kuptime, si dhe njësi frazeologjike të pashfrytëzuara sa duhet në masën e gjerë të popullit, si dhe të rretheve intelektuale, atëherë shtroi detyrën që kjo pasuri e madhe leksikore të bëhet objekt i mëtejshëm hulumtimi dhe vjeljeje prej një mase të gjerë në këtë fushë. Të këtij mendimi ishin dhe specialistë e studiues pranë Institutit të Gjuhësisë dhe të Letërsisë. Këta, me praktikën e ndjekur në terren, kishin arritur në përfundimin se ky terren ishte burim i pashtershëm, por që ishte e pamundur të mbulohej prej specialistëve të gjuhës të institucioneve të Akademisë. Prandaj, duhej ndihma e mësuesve të gjuhës shqipe, që ishin me qindra në shkollat tona anë e kënd Shqipërisë. Xhemal Meçi është një nga ata mësues që e kujton aksionin e madh në kërkim të fjalëve të humbura të shqipes. Kujton studiuesit e pasionuar që udhëtonin nga Tirana, pasioni i të cilëve ishte një shembull për mësuesit vendas. Me instinktin e një mësuesi, ai iu bashkua kësaj nisme duke udhëtuar deri sipër Çllumit të Mërturit, nëpër thepat e shkëmbit mbi 1400 m mbi nivelin e detit, prej ku shihej poshtë lugina e thellë e Drinit si një govatë gjigante si nga Veriu, Nikaj-Merturi, si nga Jugu, Berisha e Merturi Gurit, ku një lëkundje dhe pasiguri e vogël të kushtonte jetën gjatë përplasjes nëpër ata shkëmbinj të frikshëm. E kujton ende takimin me Petro Zhejin që kishte shkuar atyre brigjeve deri në Aprripë të Gurit. “E kam takuar kur u nis dhe kur u kthye. I kishte lënë përshtypje të veçantë natyra magjepsëse e luginës së Drinit: Pukë-Tropojë, ku shkëmbinjtë gjigantë ngriheshin lart si në garë drejt qiellit me qindra metra.” Dhe Petro Zheji, shumë entuziast, u shpreh: “Këto brigjet shkëmbore me një lumë si Drini, me shpatet magjepsëse të Nikaj-Merturit dhe të luginës epiko-lirike të Valbonës, duhet të jenë djepi i baladës shqiptare”, thotë Meçi. Por në këtë fushatë u përfshinë edhe mësuesit e shkollave të fshatrave Pukë dhe Mirditë. “Ishte maji i vitit 1969. Po hulumtoja për një ngjarje historike në brigjet e Drinit të Iballës. Takova në Kokdodë mësuesin Ndue Dodbiba. Duke folur për vështirësitë e terrenit të fshatrave të brigjeve të Drinit, më tha se para ca kohësh kishte takuar studiuesin Xhevat Lloshi që po kthehej nga Aprripa e Gurit. Ishte i lodhur dhe i shqetësuar se diku aty afër i kishin rënë syzet, pa të cilat orientohej me zor. Ndoi e kishte ndihmuar e shoqëruar”, kujton Meçi.

Për të askush më mirë se mësuesit vendas nuk mund të ndërmerrnin ekspedita të tilla të rrezikshme me njohuritë gjuhësore universitare. Ata ishin njohës të mirë të zonës, por edhe të zakoneve, ishin përgjigjja më e mirë që mund t’i jepej kësaj nisme të nisur nga Akademia dhe Instituti i Gjuhësisë. Për këtë, Instituti i Gjuhësisë dhe i Letërsisë iu drejtua “Komisionit të përhershëm për organizimin e punës për pastrimin dhe pasurimin e mëtejshëm të gjuhës letrare shqipe” të ngritur më 1979-n dhe, aq sa iu drejtua arsimtarëve, kërkoi edhe ndihmën e Ministrisë së Arsimit për ta shtruar para arsimtarëve dhe punonjësve të kulturës edhe si njëfarë detyre shtetërore. Ministria e Arsimit për këtë aksion ngarkoi seksionet e arsimit në rrethe, të cilët duhej të caktonin një inspektor arsimi për ta udhëhequr e nxitur punën e mësuesve në bazë. Prandaj, nga seksioni i arsimit të rrethit Pukë, u caktua z. Muhamet Cufaj, inspektor, specialist i gjuhës shqipe dhe kuadër i përkushtuar. Meçi kujton përvojën në disa prej shkollave të Pukës të përfshira në aksionin e “Fjalës së rrallë”. “Pranë çdo drejtorie shkolle tetëvjeçare dërgoi thirrjen dhe udhëzimet metodike e praktike të Institutit të Gjuhësisë dhe të Letërsisë për zhvillimin e aksionit në fjalë, duke caktuar nga marsi i vitit 1984 mbledhjen e parë të mësuesve të shkollave 8-vjeçare në shkallë zone: Qelëz (Kabash, Mardhnaq, Bushat dhe Qelëz Breg), Luf (Luf, Qerret, Dush, Gomsiqe, Kaftallë) e kështu me radhë zonat e tjera. Vetë Muhameti kërkoi që mësuesi i gjuhës më me përvojë i shkollës tetëvjeçare, i përkrahur nga drejtori i shkollës, të udhëhiqte aksionin e fjalës së rrallë për shkollën e vet dhe shkollat fillore vartëse. Në Kabash, mësuesi i pasionuar Sabah Sinani u caktua për shkollën 8-vjeçare të Kabashit, si dhe për mësuesit e filloreve Meçe, Llukë, Buhot e Blinisht, kurse Xhemal Meçi, i dhënë pas etnografisë dhe folklorit të Rrethit Pukë, u caktua për shkollën 8-vjeçare ‘Ndue J. Pjetri’, Luf dhe filloret Kishaxhi, Kçirë e Epër dhe Buzith

Njëkohësisht një organizim i tillë u shtri në tërë Rrethin e Pukës. Në mbledhjen e parë që zhvilloi M.Cufaj në Qelëz, në përgjithësi mësuesit e gjuhës ishin në fillimet e aksionit, por pa rezultate konkrete me përjashtim të S.Sinanit. Kur m’u drejtua, u ndodha ngushtë para tij, se nuk kisha filluar ende, sepse më dukej punë e vështirë përballë ‘Fjalorit të gjuhës së sotme shqipe’, 1980 me 41 mijë fjalë. Gjatë debatit më lindi ideja se e drejta dokesore shqiptare ka pasuri leksikore pak të njohur ku mund të hulumtohej”, kujton Meçi. Sabah Sinani kishte mbajtur lidhje me revistën e Akademisë së Shkencave “Gjuha jonë”, themeluar më 1981, e cila botonte atë kohë edhe “fjalë të rralla” të mësuesve nga rrethet, që i përdorte si shembuj e model. Gjatë viteve 1984-1985, qoftë si individë, qoftë si shkolla, në Luf u arritën rezultate për hulumtimet dhe vjeljen e fjalës së rrallë dhe të njësive frazeologjike (shprehje popullore), aq sa u kurorëzuan me një sesion shkencor. J. Brahaj bëri të njohur kumtesën “Në kërkim të terminologjisë së mjeteve të punimit të leshit në Pukë”. Për të rritur nivelin shkencor të këtij sesioni shkencor, ata kërkuan bashkëpunim me Institutin e Lartë Pedagogjik “Luigj Gurakuqi”, katedrën gjuhë-letërsi, prof. Simon Pepën, i cili u paraqit me një kumtesë, që në themel kishte fjalën e rrallë: “Gjurmë lashtësie në leksikun bujqësor të viseve veriore shqiptare”. Mësuesit e shkollave tetëvjeçare Luf, Qerret e Gomsiqe mbajtën kumtesat: Lekë Zefi: “Puna edukative në lidhje me përdorimin e disa fjalëve të rralla”; Hilë Boci: “Nga leksiku i veshjes popullore krahinore të Pukës”; Nazmije Tafilaku (Terbuni): “Disa emërtime të botës bimore e shtazore në Pukë, qendër”; Riza Tafilaku: “Mjedisi familjar në fjalën e rrallë në zonën e Gomsiqes së Epër”; Xhemal Meçi: “Fjala e rrallë për lashtësinë e së drejtës dokesore të viseve të Veriut”.

Ky shkrim Udhëtarët e fjalëve u publikua me pare te Gazeta SHQIP.

Armando Lulaj do të prezantojë Shqipërinë në edicionin e 56 të Bienales së Artit në Venecia 2015, nga data 9 maj deri më 22 nëntor

“Kurrë nuk kam idealizuar të shkuarën në kurriz të së tashmes, por bindshëm kam gërmuar thellë në besimin ku e shkuara dhe e tashmja përbëjnë plotësisht botë të ndryshme. Zhargoni i përgjithshëm i përdorur për të përshkruar të shkuarën është përgjithësisht i djallëzuar, ndërsa ai i së tashmes, mund të perifrazohet si një eufemizëm i thjeshtë”. Armando Lulaj shprehej kështu teksa shpjegonte raportin e tij me të shkuarën, duke iu referuar punës së tij FIEND, vetëm pak kohë më parë për gazetën “Shqip”. Duke përdorur të njëjtën gjuhë si për të tashmen ashtu dhe për të shkuarën, ai solli një shumëllojshmëri gjuhësh që në thelb sillnin të vërtetat për pjesë të ndryshme kohore. Armando Lulaj është një artist që i pëlqen të ketë një filozofi në punët e tij. Kjo ndoshta nga të lexuarit, që gjithnjë sjellin ide të reja për artistin. 2014-a duket se është një vit me fat për Lulajn. Pas disa çmimesh të fituara në konkurse brenda vendit, ai do të jetë artisti që do të prezantojë Shqipërinë në edicionin e 56 të Bienales së Venecias. Dje, Ministria e Kulturës bëri publik emrin e Lulajt si fitues i projekt-propozimeve që kishin mbërritur në adresë të Ministrisë për pavijonin e Shqipërisë në Edicionin e 56 të Ekspozitës Ndërkombëtare të Artit në Venecia, që do të zhvillohet nga data 9 maj – 22 nëntor 2015 dhe kurohet nga Okuwi Enwezor. “Trilogjia shqiptare: Një seri stratagjemash të tërthortë” quhet projekti i Lulajt, i cili do të kurohet nga kritiku italian i artit Marco Scotini.

Projekti i Lulajt përfaqëson përfundimin e një kërkimi shumëvjeçar të artistit sa i përket periudhës së Luftës së Ftohtë në Shqipëri, por edhe më gjerë, rolit të së kaluarës në të tashmen, kujtesës dhe eksperiencës historike – veçanërisht nëpërmjet arkivave, “trofeve” dhe “boshllëqeve” të së kaluarës. Vepra e parë në këtë cikël titullohet “It Wears as It Grows”, kurse e dyta është e mirënjohura “Never” – që është shfaqur në ekspozita të rëndësishme ndërkombëtare. Vepra e tretë, “Recapitulation” do të prodhohet posaçërisht për Bienalen e Venecias. Juria e përbërë nga Boris Groys (president) dhe anëtarë Kathrin Rhomberg, Adrian Paci, Albert Heta zgjodhën propozimin e Lulajt “për paraqitjen e tij të plotë dhe të detajuar; inteligjencën dhe forcën e tij konceptuale; marrëdhëniet me historinë shqiptare dhe njëkohësisht atë globale; strukturën e brendshme të komplikuar; qartësinë e vizionit kuratorial dhe mbështetjen e siguruar nga donatorë të tjerë”. Artistët pjesëmarrës në konkurs për të prezantuar Shqipërinë në Venecia ishin Irgin Sena me “Re-” me kuratorë Eriola Pira dhe Marco Antonioni; Arjan Shehaj me “Pa Titull” me kurator Daniele Capra dhe Genti Korini; Klodian Deda me “I am real”; Endri Dani me “Homeland” me kuratorë Antonio Frugis dhe Roberto Lacarbonara; Alban Muja me “Love from a distance” nën kurimin e Tevž Logar dhe Helidon Gjergji dhe Vladimir Myrtezai Grosha me “off-exavator” nën kurimin e Raphaela Platow. Bienalja e Artit në Venecia është një nga ngjarjet më të rëndësishme në fushën e arteve pamore. Në edicionin e vjetshëm të kësaj Bienaleje, Shqipëria nuk mori pjesë, por dy artistë të njohur shqiptarë Sislej Xhafa dhe Anri Sala prezantuan pavijonet e dy vendeve të tjera si Italia dhe Franca. Për herë të parë Shqipëria është prezantuar zyrtarisht në Bienale në vitin 2007 nën kurimin e Bonnie Clearwater. Artistët që prezantonin pavijonin shqiptar ishin Helidon Gjergji, Gent Gjokola, Alban Hajdinaj, Armando Lulaj dhe Heldi Pema. Për herë të dytë, Shqipëria ishte pjesëmarrëse në edicionin e 54-të të kësaj bienaleje nën kurimin e italianit Rikardo Kaldura. Artistët që Kaldura zgjodhi për të përfaqësuar idenë që ai i dha ekspozitës “Geopathies” ishin Anila Rubiku, Orion Shima, Gentian Shkurti, Eltjon Valle dhe Driant Zeneli. Ideja kuratoriale e Kaldurës ishte evidentimi i një raporti të ngushtë mes veprës së artit dhe kontekstit gjeografik, historik dhe shoqëror. Tashmë Armando Lulaj kthehet sërish në Venecia, por tashmë i vetëm për të prezantuar Shqipërinë shtatë vjet më pas. Lulaj është një nga artistët e njohur të arteve pamore. Ndër ekspozitat solo të tij mund të përmendim, UNTITLED (Bologna: Galleria Cavour, 2014); Fiend (Tiranë: Teatri Kombëtar, 2013); Cold Wind (Bologna: Art Fair, 2013; Basel: Volta 8, 2012); No More Feelings (Rovereto: Paolo Maria Deanesi Gallery, 2012); No Mercy (Milan: Artra Gallery, 2011); Silent Soziale Corruption (Munich: Stästische Kunsthalle München, 2010); Time Out of Joint (New Zealand: Te Tuhi Center for the Arts, 2007); Mainstream Dissent (Milan: Artra Gallery, 2006); Temporary Autonomous Zones (Tiranë: Insurgent Space, etj. Ndërsa kuratori Marco Scotini është një personazh i njohur në artet pamore në vendin fqinj. Ai është drejtori i Departamentit të Arteve Vizuale në NABA (Nuova Accademia di Belle Arti, Milano), kuratori i Arkivit Gianni Colombo, si dhe drejton revistën No Order: Art in a Post-Fordist Society. Për më shumë se një shekull Bienalja e Venecias është një nga institucionet më prestigjioze të kulturës në botë. Që nga themelimi i saj në vitin 1895, ka qenë në avangardë në promovimin e trendeve të reja artistike dhe në organizimin e eventeve ndërkombëtare të artit bashkëkohor.

Juria

BORIS GROYS-Filozof, eseist, dhe një ndër figurat më të rëndësishme në fushën e kritikës dhe teorisë së artit bashkëkohor. Dr. Groys ka punuar dhe vazhdon të punojë në disa prej universiteteve dhe Qendrave Kërkimore më prestigjioze në botë.

KATHRIN RHOMBERG-Kuratore e mirënjohur që jeton në Vjenë. Ndër të tjera, Rhomberg ka kuruar edicionin e tretë të Manifesta (2000), Projekt Migration, Cologne (2002-2006), edicioni i gjashtë i Berlinales (2010). Momentalisht, Rhomberg është kryesuesja e Koleksionit të Erste Group dhe ERSTE Foundation.

ADRIAN PACI- Një ndër artistët më të rëndësishëm shqiptarë. Ai ka marrë pjesë në një sërë ekspozitash ndërkombëtare të rëndësishme, më së fundmi në pavijonin e Shqipërisë në Edicionin e 14 të Ekspozitës Ndërkombëtare të Arkitekturës në Venecia, 2014.

ALBERT HETA- Artist, kurator dhe organizator nga Prishtina, ku drejton një prej qendrave më alternative të artit bashkëkohor, STACION.

Ky shkrim Venecia 2015: Shqipëria çon të shkuarën  u publikua me pare te Gazeta SHQIP.

Ekspozita

Në ngjyrat e pikturave të Jorgji Gjikopulit ndihet drita. Artisti dhe profesori i njohur në Akademinë e Arteve ka vendosur të vijë më në fund me një ekspozitë personale, e cila është hapur dy ditë më parë në galerinë “Zeta”, e cila do të qëndrojë e hapur deri më 31 tetor. Gjikopuli është një individualitet i afirmuar i skenës artistike shqiptare, me një përvojë të gjatë dhe të suksesshme si artist dhe profesor i shumë brezave në Akademinë e Artit në Tiranë (sot Universiteti i Artit). Kjo ekspozitë, plot ngjyra, është një dëshmi e pastër e vitalitetit të tij krijues, ende aktiv, që i shpërfill kufizimet e moshës dhe i përcjell shikuesit kënaqësi estetike dhe ndjenja optimiste.

Ky shkrim Jorgji Gjikopuli, në “Zeta” Galeri u publikua me pare te Gazeta SHQIP.

“Muzeu i Memories”, një udhëtim nëpërmjet fotosh dhe historish në të shkuarën

23 burgje, 48 kampe përqendrimi, 28,748 kilometra katrorë shtetrrethim. Shqipëria ishte një burg. Bunkerë ishin ndërtuar kudo, për t’u mbrojtur, madje edhe në varreza. Shqipëria komuniste ishte një burg i madh që nuk duhet harruar. Ky është qëllimi i projektit të quajtur “Muzeu i Memories”, i cili është shndërruar në një arkivë dokumentesh dhe ngjarjesh të ndryshme të së shkuarës. Dje në sheshin “Nënë Tereza”, kjo e shkuar erdhi përmes fotosh dhe imazhesh që të çonin larg, e tregonin tmerrin në fytyra e njerëzve që u ekzekutuan apo kaluan jetën në internime. I drejtuar nga Afrim Krasniqi dhe kurator Migen Qiraxhi, qëllimi i kësaj ekspozite dhe këtij muzeu kujtese është pikërisht nderimi i viktimave të krimeve të komunizmit dhe nevojës për të informuar brezin e ri dhe shqiptarët që jetojnë në emigracion me krimet, dënimet, apo burgjet e diktaturës komuniste në Shqipëri. Në faqen online ofrohen të dhëna të ndryshme, sipas nënndarjeve si: “Shqipëria në burg”, “Një ditë në komunizëm”, “Qëndresa antikomuniste”, “Gjyqet speciale dhe ushtarake”, “Stalinizmi në Shqipëri”, “Torturat”, “Gra, të dënuara e internuara”, “Artistë, të dënuar e të internuar”, “Religjioni”, “Vetizolimi”, “Punë të detyruara dhe veprat”, “Diktatori dhe bijtë e tij”, “Revoltat” dhe mbyllet me “20 shkurtin e vitit 1991″, kohë kur diktatura filloi të shpërbëhej. Në Muze jepen detaje nga ekzekutimet masive, duke nënvizuar faktin që kërkimet për gjetjen e trupave vazhdojnë ende. Shpesh eshtrat e të ekzekutuarve varroseshin dy-tre herë që të mos gjendeshin kurrë.

Ky shkrim Kujtesa që s’na lë të harrojmë u publikua me pare te Gazeta SHQIP.

Vendimi

Sheshi “Nënë Tereza” do të kthehet në zonë pedonale çdo ditë nga ora 19.00-24.00. Ministrja e Kulturës, Mirela Kumbaro, u shpreh kështu dje, duke iu referuar vendimit të qeverisë. “Qeveria mori vendimin për uljen e qarkullimit në disa zona kryesore dhe kthimin e tyre në pedonale, duke ndaluar plotësisht parkimin e makinave në sheshin ‘Nënë Tereza’ dhe gjithë bulevardin. Sheshi ‘Nënë Tereza’ do të kthehet në pedonale nga ora 19:00-24:00. Ne vendosëm që të kufizohet qarkullimi i automjeteve të të gjitha kategorive në sheshin ‘Nënë Tereza’. Po ashtu, në 24 orë do të ndalohet parkimi në të dy anët e bulevardit, nga ura e Lanës në sheshin ‘Nënë Tereza’”, tha Kumbaro. Vendimi i qeverisë pritet të kthejë në sheshin “Nënë Tereza” shëtitjet e para viteve ’90, duke ia kthyer hapësirën për disa orë qytetarëve në ecje të lirë. Urdhri i qeverisë, sipas ministres Kumbaro, i është komunikuar dhe bashkisë së kryeqytetit. Ministrja bëri me dije se ky vendim do të zbatohet edhe në disa qytete të tjera me rëndësi për trashëgiminë kulturore.

Ky shkrim Sheshi “Nënë Tereza”, pedonale nga ora 19:00-24:00 u publikua me pare te Gazeta SHQIP.

“Ata hyjnë pa trokitur”, hap sezonin e ri artistik në Teatrin e Metropolit

“Ata hyjnë pa trokitur” është vepra që do të hapë këtë fundjavë më 24 tetor sezonin e ri artistik në Teatrin e Metropolit. Nën regjinë e Armando Borës, pjesa është një përpjekje për ta parë në largësi; kohën, familjen, historinë e shoqërisë shqiptare, në periudhën e diktaturës e sistemit komunist. “Është folur shpesh ndoshta pas viteve ‘90 për historinë e familjeve dhe fiseve, të cilët e kanë vuajtur në mënyrë të drejtpërdrejtë dhunën dhe diktatin e shtetit komunist. Fare pak, për të mos thënë aspak, është folur për atë pjesë të shoqërisë, e cila, edhe pse nuk ka pasur një dënim konkret a situatë konkrete dënimi, dhuna dhe trysnia e shtetit, nuk kanë kaluar pa lënë gjurmë në jetën e tyre”, thotë regjisori Bora. Për të shkruar këtë vepër, ai është inspiruar nga rrëfimet e ish-pedagogut të tij, regjisorit të njohur të teatrit, Pirro Mani. “Pedagogu im, Pirro Mani, kur punonim para shumë vitesh së bashku për një projekt, më tregonte për peripecitë që kishte kaluar gjatë atij sistemi. Më thoshte shpesh: ‘I kam bërë gati disa herë valixhet pas premierave të mia, duke menduar që do të vinin të më arrestonin’. Fotografia e çiftit Mani me valixhe në dorë, duke pritur arrestimin e tyre ishte imazhi fillestar, që unë kisha në kokë, kur nisa të shkruaj këtë vepër. Më pas, çdo gjë, është pasuruar me detaje dhe informacione, që unë kam marrë nga bisedat me intelektualë të ndryshëm, të cilët i kanë përjetuar vetë këto kohë, duke përfshirë këtu edhe histori të familjes sime. Ndaj botimin e parë të këtij teksti ia kam dedikuar prindërve të mi, të cilët ia dolën të mbijetonin në atë kohë”, – thotë Bora. Por sa autobiografike është kjo vepër? “Diktatura të impononte uniformitet, bënte që jetët të dukeshin të njëjta, kështu që kjo vepër mund të duket autobiografike ose jo. Çdokush mund të gjejë veten në të”, – thotë regjisori. Duke qenë dhe autor dhe regjisor i veprës, Bora ka ndjekur një parim në ndërtimin e kësaj shfaqjeje. “Regjisori duhet ta tejkalojë dramaturgun. Shpeshherë teksti duhet të shërbejë si një pretekst për spektaklin tënd. Kjo e ndan regjisorin krijues, ndaj regjisorit që thjesht vë në skenë”, thotë Bora duke shtuar: Ionesko i ftonte regjisorët që me tekstet e tij komike të bënin trajtime dramatike ose tragjike dhe anasjelltas. Unë kam stimuluar një lloj konflikti ndërmjet Armandit regjisor dhe Armandit autor dhe kjo ka funksionuar. Në kuadër të humorit, bashkë me grupin e aktorëve jemi tallur me autorin e veprës, e kemi qesëndisur pa lejen e tij, kemi hequr pjesë të tekstit, të cilat nuk kishin nevojë të thuheshin, por thjesht të interpretoheshin nga aktorët”. Në rolet kryesore interpretojnë aktorët Alfred Trebicka dhe Rozi Kostani. “Të dy aktorët, në asnjë moment, nuk përpiqen të bëhen personazhe, por ata i thonë publikut në çdo hap të tyre, batutën: këtu jemi në teatër, kjo është historia e dy njerëzve të tjerë, një histori që ne po e tregojmë, për të diskutuar rreth saj. Të dy aktorët i kanë parë personazhet e tyre si regjisorë dhe i kanë sugjeruar vetes, ato detaje dhe atë lloj mënyre interpretimi që do t’ia sugjeronin një aktori tjetër. Dhe meqë jemi tek elementi i distancimit, përveç mënyrës së interpretimit të Fredit dhe Rozit, ka shumë elemente regjisoriale, që përpiqen ta mbajnë të lidhur spektatorin, duke filluar me batuta të tipit “këtu jemi në teatër dhe këta nuk i kanë prerë biletat që të dëgjojnë gërhimat e mia. Këtu vërtet në teatër jemi, por këta nuk i kanë prerë biletat për të parë maskat e tua aktoreske”, shpjegon regjisori. Komedia “Ata hyjnë pa trokitur” tregon historinë e një çifti intelektualësh
të izoluar brenda ambienteve të shtëpisë së tyre në kërkim të pjesës së fajit. Në këtë kërkim i kthehen dhe rikthehen jetës së tyre duke e parë dhe duke e analizuar, për të gjetur gabimin. Kjo jetë, e cila del nga kujtesa ashtu siç edhe ata futin dhe nxjerrin nga valixhja plaçkat (rrobat) e tyre që i kanë bërë gati për t’i marrë me vete, për të shkuar në kampet e përqendrimit, kalon si një film përpara spektatorit, me të gjitha ngjyrimet e tij, duke nisur nga situatat komike, e duke përfunduar tek ato më dramatiket. “Kaq i fortë është ky proces kërkimi dhe kaq i dhunshëm është presioni i shtetit policor, sa gruaja transformohet në një hetuese të vërtetë ndaj burrit të saj, ashtu si edhe burri kthehet në një hetues të dhunshëm dhe pervers ndaj gruas së tij, duke zhvilluar mbi njëri-tjetrin një hetuesi të vërtetë. Dhe të dy, dorëzohen përpara këtij presioni dhe të dy e tradhtojnë njëri-tjetrin përpara hetuesve të tyre. Fundi i veprës është një thirrje për ndihmë, një thirrje në kërkim të njerëzores”, – thotë Bora.

Ky shkrim Një vepër frymëzuar nga Pirro Mani u publikua me pare te Gazeta SHQIP.

“La mia vita universitaria” / Antropologu italian Mauro Geraci sjell në një libër ditarët e studentes shqiptare në Romën e viteve 1937-1941. Dashuria me djaloshin italian, letrat nga fronti i luftës …

Letrat që djaloshi italian i shkruante nga Afrika: Më prit, do të dal i gjallë nga lufta…

Alda BARDHYLI

Nga dritarja e pallatit të ri në “Piazza Bologna”, Musine Kokalari shihte pikat e shiut që binin mbi këtë qytet që e kishte mbyllur natyrën diku larg njerëzve. Roma i qe dukej aq e bukur teksa ecte në piazza “Venezia” apo teksa merrte rrugën “Umberto”, për të mbërritur në universitet. Kur lodhej nga zhurmat e këtij qyteti kaq të madh, ajo niste shëtitjet e gjata në rrugën “Nomentana”, që u bë dhe rruga e saj e preferuar. Ecte dhe mendonte për të papriturat që duhet të ishin gjithnjë diku. Rashela, mikesha e saj izraelite, i kishte folur aq shumë për gjuhën e shenjave. Aq sa Musine, kjo vajzë shqiptare me trupin e imët, flokët mbi supe dhe sytë plot jetë, besonte se këto shëtitje ishin më shumë se një çlirim për të. Përtej tyre ndodhej një histori, që do të vinte dhe do t’i ndryshonte jetën vajzës. Mbrëmjeve kur errësira pushtonte gjithçka, Musine ulej në krevatin e saj, merrte nga komodina bllokun e shënimeve dhe shkruante. Gjithçka çfarë përjetonte kjo e huaj në këtë qytet ku melankolia përzihej me historinë, ajo e shkruante me italishten e saj në ditar. Shkruante për vjeshtën në rrugën “Nomentana”, mbushur me gjethe të rëna që i rrëmbente era nëpër këmbë, e i shpërndante kushedi ku. Përjetimet për trishtimin e natyrës së zhveshur. Roma në vjeshtë. Mund të dilje nga shtëpia me një diell që të përvëlonte e të ktheheshe e qullur deri në palcë. Koha në vjeshtë ndryshonte befas dhe shpesh shiu binte aq pa pritur me pika të mëdha, sa s’kishe as kohë të hapje e mbyllje sytë. Gati 70 vjet nga koha e studimeve të saj në “La Sapienca” një italian kërkon të ndalë kohën dhe të ringjallë kujtimet e studentes shqiptare. Ai është Mauro Geraci, antropolog dhe profesor, i cili kontakti me Shqipërinë do ta bënte të zbulonte jetën e një gruaje, me të cilën fati kishte qenë i pamëshirshëm. Mauro do të donte t’i kthente një faqe të lumtur kësaj shqiptareje kaq romantike, që dukej sikur kishte dalë nga një prej librave të letërsisë klasike italiane. “La mia vita universitaria”, quhet autobiografia që Mauro ka në proces botimi në Itali, kushtuar viteve që Kokalari jetoi në Romë, 1937-1941. Mauro ka studiuar në të njëjtin universitet si Musine, dhe kjo e ka bërë më të lehtë rrugëtimin e tij në të panjohurat e saj. Në projektin e tij ai është ndihmuar nga arkivistja e Arkivit të Romës, Simonetta Ceglie, e cila ka bërë transkriptimin e vështirë të ditarit në origjinal të Musinesë në italisht. “Në këtë punim kritik të ditarit-roman të Musine Kokalarit, veç meje marrin pjesë Novruz Shehu dhe Visar Zhiti, por edhe Simonetta Ceglie, arkiviste në Arkivin e Shtetit në Romë, e cila ka bërë transkriptimin jashtëzakonisht të vështirë të dorëshkrimit origjinal, plot me ndërhyrje, korrektime, fshirje, mendime të shtuara. Sfida është pikërisht kjo: të nxjerrësh në pah në një studim tërësinë e aspekteve të shumëfishta historike, memuaristike, psikologjike, antropologjike, letrare, sentimentale, që e bëjnë interesant tekstin autobiografik të Kokalarit”, thotë ai. Teksa ka lexuar ditarin e saj, ai ka gjetur të njëjtat dhoma, të njëjtat korridore, të njëjtën frikë, të njëjtat shpresa që dhe ai i ka përjetuar aty, në të njëjtin qytet universitar, ku ka jetuar Musineja. “Nga shkrimi i saj, Musineja duket një studente skrupuloze, shumë e përgatitur, e hapur ndaj nxitjeve që merrte prej leksioneve që ndiqte … Një studente shumë e ëmbël dhe ndjeshme, kaq e vendosur dhe e kthjellët në konceptimin e përmbajtjes politike të studimeve të saj që donte t’i vinte në dispozicion të ndërtimit të një Shqipërie demokratike, por që për fat të keq, nuk ishte kështu”, thotë prof. Geraci. Musineja nuk është i vetmi kërkim i tij që e lidh me Shqipërinë. Dje, nën kujdesin e Institutit Italian të Kulturës, ai promovoi një tjetër studim kushtuar vendit tonë, “Prometeu në Shqipëri”.

Por, ditarët e Musinesë marrin një kontekst tjetër duke u nisur dhe nga fati i saj i trishtë pas kthimit nga studimet në Shqipëri. Roma dhe këta ditarë ishin të vetmet vite të bukura të kësaj studenteje që ëndërronte të ishte shkrimtare dhe kishte një lidhje kaq të bukur me librin. Eglantina Mandia është një tjetër shkrimtare shqiptare që i ka kushtuar një roman jetës së Musine Kokalarit, në morinë e njerëzve që kanë shkruar për të. “Sonata e hënës” quhet romani i Mandisë që përpiqet të ndërtojë një tablo të jetës dhe karakterit të kësaj shqiptareje të rrallë. Musine e dashuroi Romën me gjithçka që ky qytet i fali. Historia e kësaj studenteje duket si një libër, për vetë mënyrën sesi ajo përpiqej ta shihte jetën.

Dashuria e pamundur me djaloshin italian 

“Ne s’kemi fuqi për të ndryshuar asgjë në këtë botë Musine. Ne vetëm mund të përpiqemi të jetojmë jetën tonë, ditën tonë, çastin tonë. Ti je një vajzë interesante dhe mua më pëlqen shumë”. Djaloshi italian P.T. do t’ia thoshte këto djalë Musinesë një mbrëmje pas lajmit të hidhur që mikesha e saj izraelite nuk kishte mbërritur ende në shtëpi dhe nuk dihej fati i saj. Mes trishtimit të këtij lajmi, P.T., i cili kishte kohë që shoqërohej me studenten shqiptare, duke u konsultuar për temën e diplomës, gjen rastin t’i shprehë fjalët e zemrës. “A nuk është e bukur dashuria? Ti je mikja ime, po unë të dashuroj, Musine!”, i thotë ai. Por Musine nuk pëlqente ta dëgjonte zemrën, ajo ishte e përfshirë nga historia dhe i thotë që nuk mund të harrojë 7 prillin, raportet që dy vendet kishin pasur. “Se unë jam tepër, tepër e ndjeshme ndaj problemit ‘Shqipëri’, se nuk pranoj të më shikojë askush nga lart si racë superiore, si racë ariane, ta zemë? Dhe se vendimin, që të punoj tezën për poetin tim kombëtar e kam marrë për të treguar se krahas Dantes, Petrarkës, Pirandelos, edhe Shqipëria ime e vogël

ka Naim Frashërin…’”, i thotë Musine, sipas librit të Mandisë. Nëna e saj nuk mund ta pranonte asnjëherë lidhjen me një italian. Por historia dhe gjithë problemet që mund të sillte kjo dashuri për familjen e saj shqiptare u dorëzuan para zemrës. Ishte shkurt i vitit 1940. Sapo kishte mbushur 23 vjeç. E së bashku me ndjenjën e dashurisë, një luftë e egër shpirtërore dhe

ndjenjash që ishte si një betejë. Në fund të fundit, edhe ndryshimet e fesë s’ishin një pengesë për t’u harruar. Dhe Musineja pyeste veten: “Si ndjehesh tani që zemrën ta ka rrëmbyer dashuria?”.

“As e lumtur, as e palumtur, i përgjigjej zëri brenda shpirtit. E dua P.T. s’e mohoj, po kjo luftë me vetveten dhe mendimet e mia janë kaq të ndryshme, do të thosha, të kundërta nga ato të

P.T.”. Musineja u mbyll në vete, dëgjonte vetëm monologët e saj pa iu përgjigjur veçse në heshtje P.T., i cili ankohej: -Përse nuk më thua kurrë sa më dashuron? “Po përse, vijonte ajo mendimin e saj? Është e vërtetë që e dashuroj, vazhdimisht e çdo ditë e dua më tepër, po kjo ndoshta vetëm sepse jam përballë burrit të kulturuar dhe mendimi i tij e sundon mendimin tim totalisht? Atëhere përse u dashka të përsëris të dua, të dashuroj? Për hir të dashurisë s’do t’i ndryshoja kurrë

idetë e arsyetimet e mia për jetën”. Musineja nuk kishte asnjë dëshirë ta pyeste P.T. “Ç’ke bërë sot? “Ku ishe?”, “Përse s’ishe në shtëpi kur të telefonova? Etj. etj. I dukej sikur humbiste lirinë, që e kishte aq të çmuar. Po siç dukej P.T. kishte shumë dëshirë të fliste. Por, fillimi i Luftës së Dytë Botërore do të ndërpriste dhe dashurinë e tyre. P.T. u thirr në ushtri. Dhe Italia e Roma provuan shijen e hidhur të bombardimeve të para. Musineja mbaroi provimet. Më 15 qershor 1940 u nis për në Napoli. Dhe filluan letrat e tij që vinin ditë për ditë, po që arritën në

Romë më 22 qershor. Frika që ndihej se do ta nisnin në Afrikë u bë realitet. Musineja e dinte që po nisej për Tripoli, që andej erdhi letra e parë: “Këtu s’duken nëpër pragjet e qytetit veçse leckamanë dhe burra të veshur në të bardha. Siç duket do të futemi në thellësi. Ti më prit do të kthehem i gjallë sigurisht”. Musineja kishte mbetur krejt vetëm në Romë. Vëllai, Fejzia e Karolina u kthyen në Shqipëri. Shoqet ishin kthyer për pushime në Shqipëri. Erdhi letra tjetër nga Afrika: “Jemi në udhëtim. Kam mbetur pas të mive. Jemi të rrethuar vetëm nga rëra. Njerëzit ngjajnë si fantazma, ndërsa era e rërës vërshëllen e të nxjerr sytë. Më në fund arritëm në Nalut. S’duken veç gërmadha e kazerma. Jetojmë me shpresë që të kthehemi sa më parë. Hamë më tepër rërë dhe pimë të tromaksur mos gëlltisim ndonjë akrep. Në freskinë e natës, ndoshta çasti i pritur për qetësi, dëgjohen së largu ulërimat e hijenave, që s’të lënë të mbyllësh sy”. “Më fal, Musine, që ta vonova letrën një javë. Isha në një fortesë për pak ditë. Tani po bashkohem me shokët që pushojnë në tenda të shoqëruar me minj. Më shkruaj sa më shpejt. Më trego ç’bën, si e kalon kohën? Ji gjithnjë e gëzuar, sepse unë do të kthehem se

s’bën”. Pastaj përsëri vinin letrat nga Naluti dy herë në javë. P.T. përshkruante hollësisht vapën e jashtëzakonshme dhe mërzinë që po i merrte frymën si vapa. Ditë të mbushura me lodhjen e ushtrimeve e stërvitjeve ushtarake dhe vetëm në natën e thellë një pushim i shkurtër. Musineja e ndiente veten të lodhur. Posta nga Afrika po vonohej. Kishte mbetur e vetme në Romë, duke pritur letrat që t’i sillnin fjalët e dashurisë. Më 28 gusht 1940 mori një letër nga P.T: “Jam në Tripoli dhe nesër nisem në frontin egjiptian. Ti duhet të kesh besim Musinea ime e dashur. Unë jam i ri dhe do të rikthehem pranë teje. Nuk më shkruan kurrë një fjalë përkëdhelëse dhe s’më thua asnjëherë sa shumë më dashuron. Sapo të arrij në Egjypt do të të dërgoj lajme”. Pas kësaj letre kaluan afro dy javë pa lajm. Në datën 10 shtator 1940 erdhi përsëri një letër tjetër nga Bengasi: “Tani jemi vendosur këtu dhe shpresojmë të qëndrojmë më gjatë. Më fal se ta kam vonuar letrën. S’kam dashur të të jap lajme të pakëndshme, si plagosja ime e lehtë në Sidi Baram. Gjatë kësaj kohe kam qenë i shtruar në një spital fushor. Tani jam fare mirë. Këmba është krejt e shëruar aq sa mjeku s’e pa të nevojshme të më jepte pushime. Studjo, veç mos u mbyll si e ke zakon në shtëpi natë e ditë, sepse ti e di, sforcimi me studimet dhe monotonia e jetës të shpien deri në ezaurimin nervor. Si po shkon ‘Nënua plakë në Romë’? Do të qe shumë interesante të vinte edhe këtu në Afrikë. Mos u mërzit. Kur të kthehem do të të rrëfej shumë gjëra”. Gjatë kësaj kohe shërbimi postar në Romë sillte çdo javë në adresën e Musinesë nga një letër. “Bengasi është një qytet i bukur. Shtëpia ime është në breg të detit dhe valët vijnë deri afër palmave. E di që ti e do shumë detin. Të kujtohet? Më ke treguar si ke filluar të shkruash me mikeshën tënde pikërisht në breg të detit. Dhe kur ishe e vogël, prisnje mbi një shkëmb, si ajo ‘vajza e valëve’ që këndojnë në vendin tënd, ç’do të tregojë deti. Unë dal shpesh këtu në breg dhe kujtoj atë mbrëmje kur dolëm nga koncerti i ‘Sonatës së dritës së hënës’. Dhe thamë që një vajzë që është rrëmbyer nga kjo sonatë dhe nga Bethoveni është vajza ime, që më pret. Është Musineja ime. E mençura dhe shkrimtarja ime e talentuar. P.S. Ndërsa po të shkruaja, filluan bombardimet e këtij muaji. Po

s’ndodhi asgjë. Jam fare mirë”.

Ky shkrim Musine Kokalari: Një shqiptare në Romë u publikua me pare te Gazeta SHQIP.

Petrit Nika*

Kur akoma ende nuk e kisha lexuar librin “Pax Albanica” të Mustafa Nanos, u përballa fillimisht me opinionin e të tjerëve për librin. Shkurt, ishte mendimi i dikujt tjetër i krijuar nga një lexim krejtësisht horizontal ose siç më ngjan të jetë më keq akoma, i krijuar nga opinioni i dikujt tjetër, po horizontal. Njerëzit e opinionit, siç është Mustafa Nano, gjithmonë gjejnë një arsye për ta grishur opinionin dhe në realitetin shqiptar, mjafton të kesh kurajën qytetare dhe të dish të shkosh tek opinioni, dhe krijon rreth vetes rrathë centrifugalë sa të duash, ngase arsye gjen boll. Nga opinioni paraprak që kisha dëgjuar, një gjë ama doli të ishte vërtet: Nano kësaj radhe ishte trazuar me besimet. Te libri “Pax Albanica”, një i krishterë i devotshëm, nisur nga emri Mustafa i autorit, do të jetë në dyzimin e një leximi të pakëndshëm të këtij libri, ku përfytyrimi paraprak të çon në ato krizat e herëpashershme fetare të shqiptarëve në kohë të tjera, ndërsa për një mysliman, supozoj se leximi paralajmëron pritshmëri argumentuese të tipit që edhe kaurët të pranojnë më së fundi fenë e tyre. Në fakt, të dyja palët kur ta kenë mbaruar së lexuari këtë ese të gjatë historike, them se aq sa do të ngelen të zhgënjyer në supozimet e tyre të fillimit, aq do të jenë në pikëpyetje prapë se cilën nga palët ka argumentuar më mirë autori dhe se cili do të jetë fati i kësaj bashkëjetese trepolare të besimeve në Shqipëri. Libri, si prolog, ngacmon dyshimin e madh, dyshimin të cilit të gjithë popujt e Ballkanit i shmangen dhe nuk e vënë fare në dyshim. Është dyshimi legjitim i origjinës, në një situatë ku popujt e Ballkanit pushtojnë njëri-tjetrin dhe pushtohen me radhë nga popuj të ndryshëm për më se njëzet shekuj. Nano guxon ta shprehë dyshimin, ndërsa vetë i beson qenësisë së kombit shqiptar më shumë si asimilues gjuhësh, kulturash, identitetesh, madje dhe i disa fragmenteve nacionalitetesh sesa si i asimiluar vetë në rrjedhën e historisë në marrëdhënie me popujt e tjerë. Dyshimi i tij apo dhe konstatimi i tij, po aq sa më bindin, po aq dhe më bëjnë të dyshoj. Ky është sheshpushimi i parë i librit. Ky është prologu i librit ku Nano ia ka bërë tashmë me sy lexuesit se do t’i flasë pa rezerva për dijet dhe dyshimet e tij, duke ia filluar që nga vetvetja. Më pas Nano gradualisht futet në shtjellimin e një prej çështjeve më jetike për shqiptarët: bashkëjetesën fetare shqiptare në shekuj. Në kuadrin e këtij shtjellimi faktues dhe argumentues, Nano është kujdesur që të sjellë fakte dhe citime të shumta nga autorë të huaj e shqiptarë për kohë të ndryshme të zanafillës dhe ecurisë së kësaj bashkëjetese fetare midis shqiptarëve në shekuj. Në një kapitull të duket sikur shqiptarët janë fare moskokëçarës ndaj feve të tyre dhe e respektojnë njëri-tjetrin si vëllezër të një gjaku e të një gjuhe. Dhe për këtë sjell edhe të dhëna nga shkrimet e autorëve të huaj me shembuj konkretë. Sado që pothuajse të gjitha ato që shkruhen aty janë të vërteta, prapë lexuesi fillon të dyshojë në njëanësinë e kësaj panorame fetare sipas Nanos. Në kapitullin tjetër, lexuesi do të çmeritet kur t’i shpaloset panorama tjetër e konfliktit, madje përtej pritshmërive të tij. Shqiptarët për fat të keq shpeshherë ia kanë bërë të vështirë jetën dhe bashkëjetesën njëri-tjetrit për shkak të ndasive fetare. Gjithsesi, lexuesi përsëri do t’i japë të drejtë autorit, por prapë për vete do të ngelet në dilemë. Në dilemën nëse i ka thënë sa duhet mëkatet e palëve me paanshmëri dhe, nëse ka bërë mirë që i ka thënë, apo më mirë të mos i kishte thënë. Më pas Nano kalon me radhë duke sjellë fakte dhe konsiderata mbi formimin e kontributet e besimeve kryesore në historinë shqiptare, ku prapë herë të bën ta besosh e herë të bën ta dyshosh, për faktet që sjell dhe sidomos për mënyrën sesi janë sjellë këto fakte. Duke e njohur prej shumë kohësh Nanon si publicist dhe gazetar, me stilin e tij sintetizues në shprehje dhe enciklopedik e shpeshherë provokues në përmbajtje, them se diçka kisha parashikuar që në fillim si lexues në pritshmëritë e mia ndaj librit: dyshimin. Dhe është pikërisht ky dyshim ai që e bën të vështirë bashkëjetesën e feve dhe bashkëjetesën e shqiptarëve. Shqiptarët nuk është se besojnë apo dyshojnë shumë te fetë e tyre, ata besojnë apo dyshojnë më shumë te njëri-tjetri. Besimi dhe dyshimi në vëllazërinë shqiptare kanë qenë prej shekujsh bashkudhëtarë. Herë ka dominuar njëri, herë ka dominuar tjetri, por asnjëherë asnjëri nuk është zhdukur krejt. Besimi ndër shqiptarë ka mbijetuar në sajë të një vetëdije të natyrshme kombëtare mbi gjuhën, përkatësinë etnike, origjinën e përbashkët, ndarjen e përbashkët të fatit historik nëpër shekuj, ndërsa dyshimi ka pasur si sfond besimet fetare dhe politikat që fshiheshin prapa tyre me favoret apo egërsinë e brutalitetit të tyre, sipas rastit. Dyshimi ka lindur si pasojë e mungesës së besimit në ndershmërinë e tjetrit apo të pranimit të tij si një shqiptar me një praktikim ndryshe nga feja që beson, ndryshe nga krahina ku jeton, ndryshe nga dialekti që flet. Dhe ky dyshim në fakt është manifestuar shpeshherë në historinë tonë, por pothuajse përherë kemi preferuar ta themi nën zë dhe rrallë, shumë rrallë publikisht. Këtë dyshim kishin parasysh edhe rilindësit kur propagandonin se “feja e shqiptarit është shqiptaria”, por pa guxuar të thellohen më tej në klimën e trazuar shqiptare të asaj kohe, ngase kjo nuk i shërbente kauzës së tyre kombëtare, në ato kohë kur popullsia shqiptare ishte pothuajse fare e paarsimuar. Në kohën tonë, kur lëviz me shpejtësinë e dritës informacioni në gjithë botën, nuk duhet të çoroditemi dhe të harrojmë se cilët kemi qenë, se cilët jemi dhe se si do të integrohemi së bashku në të ardhmen. “Pax Albanica” është libri më i saktë, më i guximshëm dhe më i plotë i shkruar nga një shqiptar mbi historinë e marrëdhënieve fetare ndër shqiptarë. Ky libër hap një diskurs të fuqishëm për diskutim dhe thellim të mëtejshëm të këtyre çështjeve edhe nga historianët, të cilët në Historinë e Shqipërisë, ende mundohen ta pasqyrojnë bashkëjetesën e feve ndër shqiptarë vetëm si harmoni. Po nuk u hoq dyshimi, harmonia gjithmonë mund të jetë e brishtë. Në shumë rrjete sociale mjerisht në vitet e fundit janë shfaqur lloj-lloj provokimesh, ku shqiptarët prapë i drejtojnë gishtin njëri-tjetrit duke u quajtur turq, arabë, grekë dhe shkje. Për këta shqiptarë nuk bën më efekt fjala e urtë dhe e qashtër e rilindësve se “feja e shqiptarit është shqiptaria”. Atyre u duhet mësuar historia e vërtetë e zanafillës, e praktikimit dhe e marrëdhënieve fetare ndër shqiptarë, për të kuptuar se konflikti lind te dyshimi social i pranimit të ndërsjellë midis njerëzve dhe jo te besimi fetar. Nën ndikimin e iluminizmit europian, rilindësit tanë të ndritur në këtë drejtim hodhën guximshëm vetëm hapin e parë. Tashmë në kohën tonë, kur shoqëria jonë kërkon të integrohet me Europën e bashkuar, është koha të hidhet hapi përfundimtar. Duke u larguar paksa nga feja te një aspekt tjetër i ngjashëm, do të thosha se bashkëjetesa jonë e vështirë me fqinjët tanë ka ardhur pikërisht nga iluzioni që ushqejnë ata akoma në mitet e tyre të gënjeshtra, me të cilat kanë mbijetuar në shekuj, të cilat tashmë në vend që të fillojnë t’i kuptojnë, bëjnë të kundërtën: i besojnë si të mirëqena pa asnjë hije dyshimi. Kjo mënyrë konceptimi lind racizmin, ksenofobinë dhe konfliktet e përhershme midis racave dhe midis njerëzve. Kur e përfundon librin , kupton se dyshimi që provokohet nga libri, i përket vetëm egos tonë, frikës sonë të fshehur për t’u mbështetur te njëri-tjetri dhe për ta pranuar njëri-tjetrin pa dallim feje, si shqiptarë, si bashkëkombës dhe bashkudhëtarë në fatin e njëjtë historik.

*Poet, drejtor i bibliotekës së qytetit Fier

Ky shkrim “Pax Albanica” dhe dilema e vërtetë shqiptare u publikua me pare te Gazeta SHQIP.